Του Χρήστου Ν. Ζερίτη
«-Από δω ο κύριος Ιουδάρχης…. Και βλέπεις ένα κοτσονάτο γεροντάκι, μικρόσωμο 1,60, με μάτια αστραφτερά και ακουστικό στ’ αυτί, Σαντσίτος αληθινός.
-Κι από δω ο Ιούδας. Και βλέπεις ένα γίγαντα 2 μέτρα, ξύλινος Δον Κιχώτης, με τα χέρια απλωμένα σα να θέλει να κρατηθεί από κάπου. Τα άντερά του είναι σωληνάκια γεμάτα μπαρούτι. Για καρδιά, σπλήνα, νεφρά, πλεμόνια έχει τα τρομπόνια γεμάτα εκρηκτικά. Σπαθί, ακόντιο, ασπίδα έχει τις σαΐτες, μαστορικά φτιαγμένες και τοποθετημένες στο ξύλινο κορμί του.
Ο Ιούδας. Μάλιστα. Μουστακάκι αλά Ντάγκλας Φαίρμπαξ, μουστάκι, φρύδι και μουσάκι ιταλικό, μάτι θολωμένο και ύφος προδοτικό. Τι μπορεί να ξέρει ο Ιουδάρχης από προδοσία; Πώς φαντάζεται κάθε χρόνο τον Ιούδα; Γιατί μεθάει να τον ανατινάζει κάθε Μ. Παρασκευή; Και το φιλοθεάμον κοινό του Αβραμόγιαννη παρακολουθεί εκστασιασμένο.
«Τσ, τσ, τσ, τσ… τι μαγκιλίκι είναι τούτο;» αναρωτιέται ο διπλανός μου, αμύητος στο μυστήριο του Ιούδα. Και μπαμ και μπουμ και «φυλάχτε τα παιδιά σας» και να οι μπουρλοτιέρηδες και «πάρε τρομπονέτα» και να κάπνα και να εκρήξεις και να ο Ιουδάρχης ατάραχος να θαυμάζει που καταστρέφεται το έργο του, ανατινάζεται ο κόπος του, καίγεται το δημιούργημά του. Άραγε, την ώρα που καίγεται ο Ιούδας του χαίρεται ή στεναχωριέται; Ίσως να είναι ο μοναδικός καλλιτέχνης που δημιουργεί με σκοπό να καταστρέψει αυτό που έφτιαξε».
Το παραπάνω κείμενό μου αποτελεί απόσπασμα από χρονογράφημα που είχα δημοσιεύσει στην εφημερίδα «Ελευθερία» Καλαμάτας την 30ή/4/1997, με τίτλο «Βάρδα φουρνέλο».
Γνωρίζοντας τότε και από κοντά τους σαϊτολόγους της συνοικίας Ράχη Καλαμάτας, βρέθηκα μπροστά στον κατασκευαστή τού προς ανατίναξη Ιούδα, Ιωάννη Κοντό, ο οποίος και μου μίλησε διεξοδικά για το έθιμο, ξεκαθαρίζοντας πως δεν πρόκειται για «απλό κάψιμο του Ιούδα», έθιμο σύνηθες σε όλη την Ελλάδα, αλλά για «την ανατίναξη του Ιούδα». Πράγματι οι φωτογραφίες είναι αψευδής μάρτυς του επικρατούντος εθίμου. Μαγνητοφώνησα το 1997 τον αείμνηστο σήμερα Γιάννη Κοντό και παραθέτω μέρη των απόψεων που εξέφρασε, αλλά και των πληροφοριών που κατέθεσε:
«Λέγομαι Γιάννης Κοντός, είμαι σήμερα 69 χρονών και γεννήθηκα στο χωριό Ασλάναγα (Άρις)… Από 50 χρόνια και βάλε που θυμάμαι εδώ στον Αβραμόγιαννη καίγαμε τον Ιούδα… Τα παλιά χρόνια ο Ιούδας ήταν ένα “σκιάχτρο” που το κρεμάγαμε, του βάζαμε από κάτω ένα δεμάτι αφάνες και ξύλα και μόλις ερχότανε ο Επιτάφιος τον καίγαμε… Mετά το σεισμό του ’86 εδώ στην περιοχή μας Κουφού ελιές, ήτανε 200 σκηνές… ήτανε πολλά παιδιά που παίζανε καθημερινά. Κάποια μέρα τα είδα που μαλώνανε, τα φώναξα και τους είπα «άμα σταματήσετε και είσαστε καλά παιδιά θα σας φτιάξω το Πάσχα που θάρθει (σημ. Πάσχα του 1987) έναν Ιούδα με σαΐτες και με τρομπόνια (σημ. στην περιοχή Κουφού ελιές είχε έδρα τότε το μπουλούκι σαϊτολόγων “Επίλεκτοι Ράχης” του καπετάν-Γιούρα, Γιώργου Σταματόπουλου, αλλά και άλλα μπουλούκια στη γύρω κοντινή περιοχή, νεώτερα –Ζησιμάτος Σπύρος και παιδιά του, Ανέστης Βύζαλης- και παλαιότερα). Από κείνη τη χρονιά το συνεχίζω και καμιά χρονιά δεν τα ψεύτησα… Για μένα ο Ιούδας είναι ένας προδότης που πρόδωσε το Χριστό… Τον φτιάχνω έτσι-με μουσάκι και μουστάκι- γιατί τον έχω δει στις φωτογραφίες… Πιστεύω, όμως, πως κύριοι ένοχοι που οργάνωσαν τη προδοσία ήταν ο Άννας και ο Καγιάφας… Την κατασκευή του την φαντάστηκα και τις συνδέσεις τις πρόβαρα πολλές φορές, γιατί σκαμπάζω από τέτοια πράγματα… Όλα τα έξοδα που χρειάζονται τα βάζω από την τσέπη μου… Κάποιες φορές με βοηθάνε τα παιδιά μου… Ο Δήμος δεν μας δίνει λεφτά, μάλιστα φέτος (1997) ζητήσαμε ενίσχυση να οργανώσουμε μια γιορτή την Τρίτη του Πάσχα που γιορτάζει εδώ η εκκλησία του Αβραμόγιαννη και δεν μας έδωσαν… Τον φτιάχνω ψηλό 2 μέτρα περίπου για υπάρχει χρόνος να γίνουν όλες οι ανατινάξεις… Όσο ζω δεν θα σταματήσω να τον φτιάχνω».
Πράγματι, ο πληροφορητής μου μέχρι το θάνατό του συνέχισε να φτιάχνει και να ανατινάζει τον Ιούδα, προετοιμάζοντας και τη διάδοχη κατάσταση. Μύησε στα μυστικά της κατασκευής και της ασφαλούς ανατίναξης του Ιούδα, τον Βασίλη Θειακό, ο οποίος και συνεχίζει μέχρι σήμερα το έθιμο.
Στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τη σύνταξη αυτού του κειμένου, συνάντησα και τον Ηλία Νικολαΐδη, κουνιάδο του προαναφερομένου Γιάννη Κοντού, ο οποίος και μου είπε:
«Το έθιμο και το κάψιμο του Ιούδα στον Αβραμόγιαννη το έκαναν για πολλά χρόνια η οικογένεια του Θανάση Παναγιωτόπουλου με τα παιδιά του Χρήστο και Κυριάκο. Μαζί τους το έμαθα κι εγώ και το συνέχισα από το 1963 και μετά. Δεν τον ανατίναζαν όπως σήμερα, μόνο έβαζαν μέσα του τρομπόνια και βαρελότα και με την εξάπλωση της φωτιάς αυτά έσκαζαν. Την περίοδο 1967-1974 τον έκαιγαν μόνο, χωρίς εκρηκτικά, γιατί απαγορευόντουσαν. Από το 1975 μέχρι το 1986 συνεχίστηκε το έθιμο με τα τρομπόνια μέσα του και από το 1987 ο άντρας της αδελφής μου Γιάννης ο Κοντός εφάρμοσε την ανατίναξή του με βαρελότα και σαΐτες».
Το 1997 που μίλησα διεξοδικά με τον Γιάννη Κοντό φωτογράφισα και την προετοιμασία του Ιούδα που θα ανατίναζε το Πάσχα του ίδιου χρόνου. Η κατασκευή είναι πολύπλοκη και απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και τεχνική. Σε απλή εξήγηση: στον ξύλινο σκελετό ύψους 2 μέτρων περίπου (για να υπάρχει καθυστέρηση και να εκρήγνυται «αργά και βασανιστικά» και ο χρόνος μετάδοσης από τα πόδια μέχρι το κεφάλι να είναι αρκετός), τοποθετείται ένα σύμπλεγμα καλωδίου-φυτιλιού με πολλές απολήξεις, στις άκρες των οποίων «δένονται» μαστορικά τρομπόνια, βαρελότα και σαΐτες. Όταν τελειώσει η συνδεσμολογία, ο Ιούδας ντύνεται γραφικά και τοποθετείται στο ικρίωμα που είναι κατασκευασμένο από πολλά χρόνια στην πλατεία του Αβραμόγιαννη (η εκκλησία του Αγιάννη είναι στα σύνορα των συνοικιών Ράχης και Αβραμιού). Τη Μ. Παρασκευή το βράδυ, όταν θα συναντηθούν οι Επιτάφιοι των εκκλησιών Αγ. Γεωργίου και Αγ. Κωνσταντίνου, τα μπουλούκια σαϊτολόγων της περιοχής ρίχνουν τις σαΐτες τους και αμέσως μετά ο «Ιουδάρχης» βάζει φωτιά στα πόδια του Ιούδα, ο οποίος αρχίζει να καίγεται και να ανατινάζεται από κάτω προς τα επάνω. Τις ανατινάξεις των βαρελότων και των τρομπονιών διαδέχονται οι σαΐτες και μετά από ένα τέταρτο «βασανιστικού τελετουργικού», φτάνοντας στο τέλος ανατινάζεται το κεφάλι και… τέλος.
Όλη η τελετή είναι αφορμή για να συγκεντρωθούν εκατοντάδες κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι θεωρούν το έθιμο αυτό «δικό τους», έχουν την ευκαιρία να συναντηθούν και να προετοιμαστούν για την Ανάσταση, να τιμήσουν τους Επιτάφιους με κρότους, αφού και η θρησκευτική παράδοση αναφέρει πως όταν πέθανε ο Χριστός κατέβηκε στον Άδη εν μέσω φοβερών κρότων, (μέσα στο στοιχείο του κρότου και γενικά του θορύβου υπάρχει το στοιχείο της αποδίωξης των δαιμονικών, που είναι ειδωλολατρικό και χριστιανικό, επειδή πάντα υπήρχε στους λαούς η δοξασία ότι τα βλαβερά και επιβλαβή πνεύματα διώχνονται με θορύβους εκφοβιστικούς. Άμεση αντίληψη της εχθρότητος αυτής των σκοτεινών δυνάμεων του Άδη προς τον Χριστό, έπαιρνε ο λαός όταν παρακολουθούσε την αναπαράσταση της γνωστής σκηνής του «Άρατε πύλας», που συνηθίζεται να γίνεται με την επιστροφή της πομπής της Ανάστασης στην εκκλησία, καθώς, αφού ο ιερέας χτυπάει την πόρτα του ναού και αυτή ανοίγει, όλοι μπαίνουν μέσα με φωνές και θόρυβο νικητών (Δημ. Σ. Λουκάτου-Πασχαλινά και της Άνοιξης).
Το Πάσχα του 2012 ήμουν αυτόπτης μάρτυς του τελετουργικού αυτού στο ναό του Κοιμητηρίου.
Ανταλλάσσουν, επίσης, απόψεις για τον επερχόμενο σαϊτοπόλεμο και γενικά θα εκδηλώσουν αυτή την ιδιότυπη θρησκευτικότητα με τον δικό τους τρόπο. Αναμένοντας την έλευση των Επιταφίων, ρίχνονται δεκάδες αυτοσχέδιες κροτίδες (τρομπόνι λέγεται το εκρηκτικό με φυτίλι και βαρελότο το εκρηκτικό χωρίς φυτίλι), τόσο δυνατές που ίσως να τρομάξουν έναν αμύητο επισκέπτη. Κάποιες φορές ο γράφων υπήρξε αυτήκοος μάρτυς συζητήσεων για παλιούς σαϊτολόγους και «τρομπονάκηδες» (ειδικευμένους κατασκευαστές δυνατών τρομπονιών), στους οποίους απέδιδαν το χαρακτηρισμό του «καλλιτέχνη».
Βέβαια απορίας άξιο είναι το πού βρίσκουν τα εκρηκτικά, προκειμένου να είναι πετυχημένες οι εκρήξεις των κροτίδων.
Ένα άλλο στοιχείο που εξιδανικεύει αυτούς τους κατασκευαστές είναι που ξοδεύουν πολλά χρήματα, από την τσέπη τους, κυρίως, και λιγότερο με ρεφενέ, που διαθέτουν πολύ χρόνο από το διαθέσιμό τους για ξεκούραση και που «εγκαταλείπουν» σχεδόν τις οικογένειές τους αυτές τις μέρες. Όλα αυτά, προκειμένου να διατηρήσουν τα έθιμα, που, χάρη σε αυτά, η κοινωνία μας είναι δεμένη και πανίσχυρη, ανθιστάμενη στις απαγορεύσεις που κατά καιρούς προσπαθούν να επιβληθούν.
Σήμερα το έθιμο του ανατινάγματος του Ιούδα, εκτός από την εκκλησία του Αβραμόγιαννη της Καλαμάτας, και η ρήψη σαϊτών τελείται ακόμα στην πλατεία της κοινότητας Αιθαίας, από τον αειθαλή και μπροστάρη μπάρμπα Νίκο Τσίκουρη, στον οποίον συμπαραστέκονται όλοι οι κάτοικοι του χωριού, κάθε Δευτέρα του Πάσχα. Είναι από τις λίγες κοινότητες που επιβίωσαν τα δύο παραπάνω έθιμα και θα συνεχίσουν, από ό,τι φαίνεται, να επιβιώνουν, διότι το μπουλούκι του «καπετάν Αλή Τσεκούρα», όπως αποκαλούν τον μπάρμπα Νίκο οι στενοί του συνεργάτες και φίλοι, είναι δεμένο στέρεα με την ύπαρξη των εθίμων αυτών, τα οποία συνδέουν τους ανθρώπους της κοινότητας ακόμα περισσότερο. Είχα την τύχη το 2012 να παρακολουθήσω τις εκδηλώσεις τους και βεβαιώθηκα για τον άρρηκτο δεσμό των κατοίκων της Αιθαίας με το έθιμο, που έφθασε μέχρι σήμερα χάρη στην επιμονή και την αυτοθυσία του μπάρμπα Νίκου Τσίκουρη και του μπουλουκιού του.
Δεν πρέπει να παραλείψω να αναφερθώ πως και στην κοινότητα Εύας (Ναζήρι), στην οποία γίνεται ακόμα και σήμερα ανατίναξη του Ιούδα και ρίψη σαϊτών. Έθιμο που και εκεί έχει επιβιώσει από παλιότερες εποχές. Μάλιστα, στις 24.4.1954 υπάρχει και διαφήμιση-πρόσκληση.
Ο αγαπητός μου φίλος Νίκος Κάβδας με διαβεβαίωσε πως και στην κοινότητα Άρι (Ασλάναγα), χωριό καταγωγής του, αλλά και του προαναφερθέντος Γιάννη Κοντού, παλιότερα ανατίναζαν τον Ιούδα και έριχναν σαΐτες.
Πιστεύω πως σε όλα τα χωριά και κωμοπόλεις που είναι κοντά στην Καλαμάτα υπήρχαν αυτά τα έθιμα. Για τη Μεσσήνη με πληροφόρησαν οι σεβαστοί μου Τάκης Βαλαβάνης και Ηλίας Μπιτσάνης, πως το έθιμο του καψίματος του Ιούδα δεν το θυμήθηκαν ποτέ. Ίσως να γινόταν πολύ παλιά και για άγνωστους λόγους, πιθανότατα απαγορεύσεις αστυνομικές ή θρησκευτικές, να διακόπηκε και να χάθηκε.
-Συνεχίζεται
Χαράλαμπος Παναγάκης
