Ο καθιερωμένος σαϊτοπόλεμος θα διενεργηθεί απόψε, στις 8.00 το βράδυ, στο βόρειο πάρκινγκ του Νέδοντα.
Τη Δευτέρα του Πάσχα, στις 8.30 το βράδυ, στην Αιθαία (κεντρική πλατεία), θα γίνει σαϊτοπόλεμος και το κάψιμο του Ιούδα, ενώ, τέλος, στη μνήμη του Αγίου Γεωργίου, την Τετάρτη 23 Απριλίου, στις 11.00 το πρωί, θα πραγματοποιηθούν οι ιπποδρομίες στο Πλατύ.
Ο σαϊτοπόλεμος και άλλα τινά της Καλαμάτας μέσα από το χρόνο
Του Χρήστου Νικ. Ζερίτη
α’ μέρος
Σε περυσινό κείμενο, που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες (25-30/4/2013) στην εφημερίδα «Θάρρος» της Καλαμάτας, του γράφοντος, έγινε προσπάθεια να αναζητηθεί η ρίζα και η προέλευση του εθίμου, το οποίο κυριαρχεί στις πασχαλινές εκδηλώσεις της πόλεώς μας, όπως και στο γειτονικό Νησί και σε γύρω κοινότητες.
Στο τέλος του περυσινού κειμένου έγινε μια αναδρομή από σχετικά δημοσιεύματα της εφημερίδος «Θάρρος» στις αρχές του 20ού αιώνα, των ετών 1901-1902-1903. Φέτος θα ασχοληθούμε με τα δημοσιεύματα της ιδίας εφημερίδας των ετών 1904-1905-1906 και 1907, αλλά και με σχετικές πασχαλινές «εκρηκτικές» ειδήσεις άλλων εφημερίδων, όπως και με πασχαλινές θρησκευτικές αντιπαραθέσεις.
Ένα είναι το συμπέρασμα, πως «έβραζε το αίμα των Ελλήνων» στις προηγούμενες φάσεις της πολιτιστικής μας ζωής, αλλά το ίδιο αίμα «βράζει» και σήμερα, σε ό,τι αφορά αναίτιους τσακωμούς, μπομπάκια, σαΐτες, πυροτεχνήματα, αλλά και γενικότερα εκρηκτικά.
Γεγονός αναμφισβήτητο είναι πως το έθιμο του «σαϊτοπόλεμου» συγκέντρωνε φανατικούς οπαδούς και εξίσου φανατικούς αντιπάλους. Και δεν επρόκειτο, όπως και σήμερα, για ανθρώπους από την ίδια τάξη, κοινωνική ή επαγγελματική. Το έθιμο απολάμβαναν, και άλλες φορές πρωταγωνιστούσαν, επώνυμα και εξέχοντα μέλη της κοινωνίας της Καλαμάτας, όπως θα είδαν όσοι διάβασαν το κείμενο του 2013, όπου γίνεται σαφής δημοσιογραφική αναφορά στα ονόματα γνωστών Καλαματιανών επιστημόνων και επιχειρηματιών.
Έθιμο κρότων
Όμως, πριν μπούμε στο θέμα του σαϊτοπόλεμου, θα κάνουμε μιαν αναδρομή στο έθιμο των κρότων (πυροβολισμών και κροτίδων) μέσα από παλιές εφημερίδες της Αθήνας και της Καλαμάτας, προκειμένου να αναδειχθεί πως το έθιμο είναι διαχρονική εθιμική συνήθεια του λαού μας, με σκοπό να δείξει τη χαρά του και σπάνια τη θλίψη του.
«Με λύπην μας αναγγέλομεν την βάρβαρον συνήθειαν των πυροβολισμών, ήτις επανελήφθη εις την πόλιν μας κατά τας ημέρας του Πάσχα, ενώ κανείς πυροβολισμός δεν ηκούετο προτού εις την πόλιν μας χωρίς εκτάκτου αιτίας. Οι πυροβολισμοί ούτοι κατά τας παρελθούσας εορτάς, αφού κατετάραξαν πολλάς εγγύους γυναίκας, επροξένησαν και ζημίας εις τινα οικίας, δια την απροσεξίαν των πυροβολούντων. Ελπίζομεν ότι αι Αρχαί δεν θέλουν συγχωρήσει του λοιπού την επάνοδον της τοιαύτης βαρβάρου συνηθείας, ήτις αν ήτο συγχωρεμένη επί Τουρκοκρατίας εις τινά μέρη δια την έλλειψιν της από μέρους της Πολιτείας επισημότητος της εορτής, την σήμερον όμως, οπότε ζώμεν εις αυτόνομον χριστιανικήν Πολιτείαν, και εορτάζουσα επισήμως τας τοιαύτας εορτάς, δεν είναι συγχωρημένα τα τοιαύτα, και πόσω μάλλον, όσον κατενοχλούσι τους ειρηνικούς πολίτας, Πολιτείας μη συγχωρούσης να ταράττη τις την ησυχίαν του άλλου. Του Συντάγματος ο σκοπός δεν είναι το να πράττη τις ό,τι του φανή, αλλά να μην κάμνη εις κανέναν συμπολίτην του ό,τι δεν θέλει να κάμη άλλος εις αυτόν».
Εφημερίς Αθηνών «Αθηνά», φύλλο 1108-1.4.1844
«Αι μεγάλαι εορταί του Πάσχα διήλθον εφέτος δια παραδειγματικής τάξεως και ησυχίας. Δοξάσουσι τον Θεόν αι πολίται άπαντες, ότι ο βάνδαλος πυροβολισμός και τάλλα πυροτεχνήματα ούτε τους ανησύχησαν, ούτε έπεμψαν δωρεάν τούτους και εκείνους θύματα εις τον Άδην. Χάρις εις τα εγκαίρως ληφθέντα απαγορευτικά μέτρα παρά της Διευθύνσεως της Διοικητικής Αστυνομίας, χάρις εις την πιστήν και γενναίαν συνδρομήν της τε Χωροφυλακής και του Φρουραρχείου, όχι μόνον αφηρέθησαν πριν των εορτών τα μέσα, όσα απετέλουν και ενθάρρυναν αταξίαν προστρίβουσαν το μεγαλύτερον εθνικόν μώμον, αλλά και κατά τας εορτάς εφαρμόσθησαν πλήρεις και μετά ακριβεστέρας προσοχής και δραστηριότητος όλαι αι απαγορευτικαί διατάξεις άνευ εξαιρέσεως προσώπων. Είδομεν δια τούτο εκλείψασαν ριζικώς από τα προαύλια των ναών την κατά τον Επιτάφιον και την Ανάστασιν τρομεράν κακοήθειαν των αδιακρίτων μεταξύ γυναικών και ανδρών πυροκροτήσεων και των άλλων βεγγαλικών πυρών, δι’ ων ο ναός του Θεού μετεβάλλετο πραγματικώς εις θεατρικήν Κανιβάλων σπείραν. Είδομεν ωσαύτως εκλείψασαν ριζικώς την άλλην κακοήθειαν των κατά τας οδούς αδιακρίτων πυροβολισμών…».
Εφημερίς Αθηνών «Αιών», φύλλο 1351-Απρίλιος 1853
«Μόλις ήρξατο η τεσσαρακοστή και αμέσως ετέθη εις ενέργειαν εν τη πόλει μας υπό των ατάκτων και κακοανατεθραμμένων παίδων το βάρβαρον έθιμον της εκπυρσοκροτήσεως πυροτεχνημάτων επιβλαβών και επικινδύνων. Όθεν δια να μην συμβούν δυστυχήματα ανεπανόρθωτα ιδίως κατά την εβδομάδα των αγίων Παθών και την Ανάστασιν, εφιστώμεν την προσοχήν της Αστυνομίας, ίνα προλάβη και εμποδίση τα πυροτεχνήματα ταύτα, τα οποία άλλως τε μη συμβιβαζόμενα και με τον πολιτισμόν πολύ κακοσυσταίνουν την πόλιν ταύτην»
Εφημερίς Καλαμάτας «Πελοπόννησος» 6.4.1861.
Όπως θα διαπίστωσε ο αναγνώστης, το έθιμο των κρότων με πυροβολισμούς και πυροτεχνήματα περιγράφεται γλαφυρά στις παραπάνω εφημερίδες.
β’ μέρος
Ο σαϊτοπόλεμος της Καλαμάτας, έθιμο που άρχισε να παίρνει τη σημερινή μορφή του στα μέσα του 19ου αιώνα, περιγράφεται και αυτό στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Παρόλο που ποτέ, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν «επισημοποιήθηκε» από κάποια δημόσια αρχή, εντούτοις και σπάνια υπήρξαν περίοδοι που απαγορεύτηκε ή περίοδοι που δεν πραγματοποιήθηκε λόγω, κυρίως, πολεμικών γεγονότων στα οποία συμμετείχε η χώρα μας.
Πάντα γινόταν-μεταξύ τέλη Απριλίου και αρχές Μαΐου- το απόγευμα ανήμερα του Πάσχα (αυτός είναι και ο ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους απορρίπτεται η σύνδεσή του με τη μάχη της Βέργας, η οποία έγινε 22-24 Ιουνίου 1826).
Η εφημερίδα «Θάρρος», της οποίας το αρχείο δίνει πολλαπλές και πολύτιμες πληροφορίες, στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, υποστηρίζει με θέρμη το έθιμο του σαϊτοπόλεμου και ο δημοσιογράφος που έχει αναλάβει το θέμα παραθέτει σπουδαίες σχετικές πληροφορίες.
Αρχίζοντας την περιήγησή μας στα έτη από 1904 και μετά, η πρώτη πληροφορία που αντλούμε είναι η παρακάτω είδηση περί διεξαγωγής του σαϊτοπόλεμου:
«Σήμερον την 3 μ.μ. εν τη κάτω πλατεία μετά την λήξιν του εσπερινού της Αναστάσεως της επονομαζομένης αγάπης, θα συγκεντρωθώσιν οι παλαίμαχοι της μπαρούτης σαϊτοφόροι να διεξαγάγωσι τον γνωστόν σαϊτοπόλεμον. Τ’ αντίπαλα στρατόπεδα είναι πολλά κατανεμόμενα κατά ενορίας. Ρίπτονται υπέρ τα χιλίας σαΐτας, η βοή των οποίων, χωρίς να σκάζουν, με την συνέχειαν του πυρός αναδεικνύει τους νικητάς. Άλλοτε εκαίετο και ο απαραίτητος Ιούδας, εφέτος όμως δεν εκατορθώσαμεν να εξακριβώσωμεν εάν θα καή τοιούτος και πού. Ο κ. Διευθυντής της Αστυνομίας πρέπει και εφέτος να υπομνήση εις τους αρχηγούς των σαϊτοφόρων, ότι οφείλουσιν να μην αφίνωσι τας σαΐτας εκ των χειρών των, διότι άλλως είναι αδύνατον να μη συμβή δυστύχημα εις τους από τους εξώστας θεωμένους και τον εν τη πλατεία συγκεντρωθησόμενον άπειρον κόσμον δια να ίδη, ως συνήθως, το θέαμα του διεξαχθησόμενου σαϊτοπόλεμου».
Εφημερίς «Θάρρος», 28.3.1904
Την χρονιά αυτή έγινε ο σαϊτοπόλεμος, με μεγάλη επιτυχία, καθώς η περιγραφή που υπάρχει στην εφημερίδα δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για τούτο. Παράλληλα, υπάρχουν οι πληροφορίες για τον αριθμό των σαϊτών που ερρίφθησαν στην «κάτω πλατεία»-σημερινή πλατεία «23ης Μαρτίου»-, ως επίσης και για τα μπουλούκια από τις αντίστοιχες συνοικίες της πόλεως που διακρίθηκαν. Γίνεται, επίσης, μνεία του φαρμακείου στο οποίο πήγαν για πρώτες βοήθειες οι ελαφρά τραυματίες.
Απολαύστε την:
Η ΤΑΞΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΑΣΧΑ
Με σχετικήν ησυχίαν διήλθεν η ημέρα του Πάσχα, διότι εκτός δύο συμπλοκών εν τη κάτω πλατεία και ενός ανεπιτυχούς πυροβολισμού εις την πλατείαν των Ταξιαρχών ουδέν άλλον άξιον λόγου συνέβη. Τα βαρελότα όμως και οι πιστολισμοί δι’ όλης της ημέρας και της νυκτός και κατά τας δύο ημέρας του Πάσχα, κατετάρασσον τους περιπατητάς και τον κόσμον εν γένει, διότι οφείλομεν να ομολογήσωμεν ότι εφέτος το κακόν τούτο υπερέβη παν όριον προς άλλα έτη, της αστυνομίας μας δυστυχώς επιδειξάσης ασύγνωστον αδιαφορίαν εις το ζήτημα τούτο.
Ο ΣΑΪΤΟΠΟΛΕΜΟΣ. Ως συνήθως και εφέτος την 3ην μ.μ. της παρελθούσης Κυριακής εν τη κάτω πλατεία διεξήχθη ο σαϊτοπόλεμος, ριφθεισών πλέον των χιλίων σαϊτών. Κόσμος άπειρος είχεν συγκεντρωθεί εν τη πλατεία και οι εξώσται εστέναζον υπό το βάρος των κυριών δια να ίδωσι το όντως άγριον αλλά μεγαλοπρεπές θέαμα του σαϊτοπολέμου, ο οποίος εξείχεν εφέτος και λόγω πλήθους ριφθεισών σαϊτών και λόγω εκτάκτου επιτυχίας αυτών. Το τέλος εκάστης επιτυχίας o κόσμος υπεδέχετο μετά χειροκροτημάτων. Κατά γενικήν ομολογίαν εκ του διεξαχθέντος σαϊτοπολέμου, ανεδείχθησaν νικηταί οι της ενορίας Φραγκολίμνης και ακολούθως οι των Ταξιαρχών, επηνέθησαν δε πολύ και αυτών της Παραλίας. Εκ του σαϊτοπολέμου ουδέν δυστύχημα εφέτος εγένετο, πλην μικρών εγκαυμάτων εις το πρόσωπον και τας χείρας τριών σαϊτοφόρων εις τους οποίους παρεσχέθησαν αι πρώτοι βοήθειαι εκ του φαρμακείου του κ. Κουτραφούρη.
Εφημερίς «Θάρρος», 31.3.1904
Όμως, πάντα υπήρχαν και άνθρωποι που έβλεπαν το έθιμο σαν μια «βάρβαρη συνήθεια» και πίστευαν ότι έπρεπε να απορριφθεί από τις εθιμικές συνήθειες, μιας και γινόταν μεγάλη προσπάθεια να γίνει «εξανθρωπισμός»-«εξευρωπαϊσμός», ώστε οι Έλληνες απαρνούμενοι το παρελθόν να ενστερνιστούν έθιμα που κυριαρχούσαν στην, υποτίθεται πολιτισμένη, Ευρώπη.
Το κείμενο που παρατίθεται πιο κάτω αποτελεί απόδειξη για τα πιο πάνω αναφερόμενα. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δώσει ο αναγνώστης στην προτελευταία παράγραφο, η οποία είναι ενδεικτική για το πόσο πολύ το έθιμο του σαϊτοπόλεμου είχε εισχωρήσει στην ψυχή των κατοίκων της Καλαμάτας.
O αρθρογράφος, που υπογράφει με το γράμμα «Λ», παρόλο που στην εισαγωγή του φαίνεται πως ασπάζεται την άποψιν του «περιηγητού», εντούτοις στο τέλος χαρακτηρίζει το έθιμον «χαριέστατον και ωφελιμώτατον»:
ΤΟ ΕΘΙΜΟΝ ΤΩΝ ΣΑΪΤΩΝ
Δεν είναι εντελώς περιττόν να μάθωσιν άρχοντες και αρχόμενοι ενταύθα τας εντυπώσεις ενός Ευρωπαίου περιηγητού, παρευρεθέντος δια την ατυχία μας κατά την δια σαϊτών πάλην, την μετά μεσημβρίαν της Κυριακής εν τη κάτω πλατεία.
C est une es pae de rebellion (ένα είδος ανταρσίας), είναι η φράσις, την οποίαν μετεχειρίσθη ο ξένος, όπως χαρακτηρίση το φρικώδες και αποτρόπαιον θέαμα, το οποίον επί δύο ώρας εκρότει εν ενθουσιασμώ και θαυμασμώ τους πάντας σχεδόν. Διηπόρει μεγάλως και δεν ημπορούσε να εννοήση διατί ενεθουσιάζοντο και εχειροκρότουν με αμφοτέρας τας χείρας, άνδρες καλοενδεδυμένοι και κατά το φαινόμενον εις τα καλητέρας της πόλεως τάξεις ανήκοντες και δη και κυρίαι γαντιοφόροι και με πίλους του τελευταίου συρμού, ενώ έβλεπεν αφετέρου άλλας γυναίκας, πτωχηκότατα ενδεδυμένας, αι οποίαι ανήμερα το Πάσχα, εγκαταλείπουσαι την φτωχικήν στέγην, οδυράμεναι δε, έτρεχον ένθεν κακείθεν προσπαθούσαι να αποσύρωσι από την επικίνδυνον ζώνην του πυρός τα τέκνα των, με τον κίνδυνον και την εξαγρίωσιν των οποίων, των μελλόντων τουτέστιν τούτων πολιτών, διεσκέδαζον αφελέστατα οι άλλοι κύριοι και κυρίαι. Αλλ’ όταν, ως μη ώφειλεν, έμαθεν ο ξένος, ότι και αι αρχαί της πόλεως ευρίσκοντο εκεί εις τους εξώστας και εθεώντο με την απάθειαν Ινδού Φακίρου, η κατάπληξις αυτού εις τοσούτον εξήκετο σημείον, ώστε έδωκε να εννοηθή με όλην την ευγένειαν και λεπτότητα, αι οποίαι χαρακτηρίζουν πάντοτε τους καλής ανατροφής ανθρώπους, ότι δεν τω είνε δυνατό να το πιστεύση.
Εγένετο απόπειρα προς μετριασμόν των εντυπώσεών του να τω παρουσιασθή, ότι είνε έθιμον, από παλαιοτάτων χρόνων ισχύον και δεν είνε εύκολον να το ξεσυνειθίση ο λαός. Με όλην την προσπάθειαν, ην κατέβαλεν ο περιηγητής ούτος, δεν ηδυνήθη να κατορθώση, ώστε να μην επανθίση επί των χειλέων του εν από τα μειδιάματα εκείνα, τα οποία δια τον καλόν παρατηρητήν είνε βέλη δηλητηριώδη και απήντησεν ούτω:
Εννοώ το Σέβας προς τα έθιμα εκείνα, τα οποία, εάν δεν γίνωνται πρόξενα αγαθών εις τον λαόν, δεν είναι όμως και αιτία κακών και δη μεγάλων, διότι η εναντία εκδοχή είναι μωρία πρώτης γραμμής. Τι άλλο είναι ο πολιτισμός παρά η εκρίζωσις ιδεών και συνειθιών ολεθρίων δια τε τα άτομα και την πολιτείαν και η ενστέρνησις άλλων, αι οποίαι συντελούσιν εις την προκοπήν και την ευημερίαν αμφοτέρων; Και μη τάχα εν των πρωτίστων καθηκόντων των αρχών δεν είνε η εκ παντός τρόπου πραγμάτωσις τούτου; Οι πολίται πάσης τάξεως και πάσης ηλικίας αμφοτέρων των φύλων είναι ανάγκη καθ’ ας ημέρας καταπαύουσι τας εργασίας των να διασκεδάζωσιν όσο το δυνατόν περισσότερον και ευθυμώτερον. Είνε μάλιστα τούτο ένα είδος τροφής δια πολλούς λόγους αναγκαίους. Ποτέ όμως με θεάματα εμποιούντα την αηδείαν και την φρίκην εις πάντα άνθρωπον πεπολιτισμένον, διαφθείροντα τους τε δρώντας και τους θεωμένους και προσιδιάζοντα εις λαούς ημιαγρίους. Δεν ήτο προτιμώτερον, εξηκολούθησεν ο ξένος, αντί τούτων να έχετε σκοπευτήρια, τα οποία αποτελούσι και ανδρικωτέραν, την ωραιωτέραν και την ωφελιμωτέραν δια τε τα άτομα και τα ιδανικά του έθνους άσκησιν; Σχολεία γυμναστικής, άνευ των οποίων αδύνατον είναι να διαπλασθώσιν πολίται υγιείς και άρτιοι κατά τε το σώμα και τον νουν; Λαϊκούς Συλλόγους, οι οποίοι διωργανώνουν εν ημέραις εορτών τας ποικιλοτρόπως ωφελίμους εκδρομάς των μελών αυτών και τα άλλα είδη των διασκεδάσεων; Αγώνας και τας παρακολουθούσας τούτους διαφόρους εορτάς;
Αντί να βλέπη τις ρακενδύτους εφήβους, μαυρισμένους από την πυρίτιδα, δραπέτας των οικιών και των γονέων των, απαισίους την όψιν, διδάσκοντας ολέθρια διδάγματα εις τα παιδιά σας, τα οποία μετά της εμφύτου εις την ηλικίαν των ροπής προς το κακόν τους παρακολουθούσι, τους θαυμάζουσι και δεν βλέπουσι την ώραν πότε να μεγαλώσωσι και αυτοί να τους μιμιθώσι δια να χειροκροτηθώσιν από άνδρας και γυναίκας, μεγάλους και μικρούς, άρχοντας και αρχομένους;
Ομολογούμεν ότι εις τον Κατιλινιακόν τούτον του ξένου περιηγητού δεν εύρωμεν επιχειρήματα να ανταπεξέλθωμεν. Εάν υμείς οι ενθουσιασμένοι και χειροκροτούντες έχετε τοιαύτα και θέλετε, πράξετέ το υπεραμυνόμενοι του χαριεστάτου και ωφελιμωτάτου τούτου εθίμου.
Λ…
Εφημερίς «Θάρρος», φ. 1509-31.3.1904
Χάριν της ιστορικής αυτής αναδρομής παραθέτω δύο ακόμη ειδήσεις της πασχαλινής εκείνης περιόδου του έτους 1904, προκειμένου να φανεί το είδος των «αγρίων» εθίμων εκείνης της εποχής, οι οποίες έχουν και λαογραφική αξία.
Στην πρώτη αναφερόμενη είδηση οι νεαροί ειρωνεύτηκαν με τη φράση «έφαγες κουκιά» την έγκυο με την μεγάλη κοιλιά, στην δε δεύτερη οι συμμετέχοντες στην ακολουθία του Επιταφίου «εξήγαγαν πιστόλια μέσα στο ναό».
Και εν επεισόδιον
Εν τη πλατεία Μαυρομιχάλη μία φεσοφόρος γυνή εις λίαν ενδιαφέρουσα κατάστασιν μετ’ άλλων γυναικών μεταβαίνουσαι εις την επίσκεψιν των επιταφίων, προκάλεσε τα σκώμματα ομάδος νέων, οίτινες είπον την φράσιν ότι «έφαγε κουκιά». Τούτο έδωσεν αφορμή ώστε να εκμανή η εν λόγω φεσοφόρος, ήτις τοις επετέθη με την ωμπρέλαν της. Το επεισόδιον έληξεν άνευ διαστάσεως, τραπείσης της ομάδος των νέων εις φυγήν.
Ο επιτάφιος του Αγίου Γεωργίου. Ματαίωσις εξόδου. Συμπλοκή εν τη εκκλησία. Μετά την ακολουθίαν του επιταφίου εις τον Άγιον Γεώργιον των Καλυβίων, ετοιμάζοντο οι ιερείς να εξέλθουν εις περιφοράν του επιταφίου, ότε επέρχεται ταραχή εκ της συγκρουσθείσης απαιτήσεως των ενοριτών και ιερέων, των μεν πρώτων επιμενόντων όπως ο επιτάφιος ακολουθήση τους ανέκαθεν κατ’ έτος καθιερωμένους δρόμους δια των Καλυβίων, των δε ιερέων επιμενόντων να καινοτομήσωσι μεταβάλλοντες τους δρόμους τους οποίους θ’ ακολουθήση ο επιτάφιος. Ένεκα τούτου γεννάται συμπλοκή, ταχθέντων και των επιτρόπων με το μέρος των ιερέων. Θόρυβος, ταραχή, φυγή του κόσμου, λιποθυμίαι ένεκα των εξαχθέντων πιστολίων. Ο στρατός εξάγων τας λόγχας επεμβαίνει να διαλύσει τους συμπλακέντας, και ούτω προλαμβάνεται η αιματοχυσία την οποίαν προκάλεσεν η ασύγγνωστος επιμονή των επιτρόπων και των ιερέων. Ο επιτάφιος ανετράπη καταπατηθείς υπό του σπεύσαντος εκ του πανικού να εξέλθη κόσμου. Και ούτω διαλύθη ο κόσμος χωρίς την έξοδον του επιταφίου, όστις έμεινε επί του εδάφους κυλιόμενος, λάφυρον της καινοτομίσεως και απαιτήσεως των επιτρόπων και των ιερέων, οίτινες ολίγου δειν να γίνωσι αφορμή αιματοχυσιών εν αυτή τη εκκλησία και εις τοιαύτην ιεράν στιγμήν. Η δημοτική αρχή δια τους κ.κ. Επιτρόπους και η Εκκλησιαστική δια τους ιερείς ας πράξωσι το καθήκον των.
Εφημερίδα «Θάρρος», 27.3.1904
γ’ μέρος
Το Πάσχα του έτους 1905 δεν έγινε κάτι άξιο λόγου, όπως διαπιστώσει ο αναγνώστης. Του συνιστώ, όμως, να δώσει ιδιαίτερη σημασία σε λέξεις και φράσεις των ειδήσεων, οι οποίες δείχνουν και τις συνήθειες εκείνων των χρόνων.
«Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ
Ψυχρός και άτακτος ήτο ο εορτασμός του Πάσχα εις την πόλιν ημών και η των ημερών αυτών κίνησις ελαχίστη. Η εορτή του Πάσχα περιορίσθη μάλλον εις την οικογενειακήν τράπεζαν. Η όλη κίνησις της εορτής παρετηρήθη μόνον το απόγευμα της Κυριακής εις την κάτω πλατείαν όπου συνεκεντρώθη ο κόσμος δια ν’ απολαύση το σύνηθες θέαμα του σαϊτοπολέμου, όστις και αυτός εφέτος κατ’ εξοχήν ήτο πενιχρός διότι ελάχισται σαΐται ερρίφθησαν και ολίγην ώραν διήρκεσε το θέαμα αυτό. Εις τούτο συνετέλεσεν η αποχή του διασήμου αρχηγού των φραγκολιμνητών. Μετά τον σαϊτοπόλεμον ο κόσμος εχύθη εις τον περίπατον της Παραλίας, πολύ ενωρίς αποσυρθείς οίκαδε. Οι πιστολισμοί οίτινες άλλοτε ετάρασσον επί διήμερον την πόλιν ήταν αραιοί και κατά την πρώτην μόνον ημέραν. Τους πιστολισμούς αντικατέστησαν τα βαρελότα, των οποίων ανειδώ εγένετο χρήσις με μεγάλην θρασύτητα, ταρασσομένων διαρκώς των διαβατών… οι απαραίτητοι Ιούδαι εκάησαν εις τας πλατείας Αγίου Ιωάννου και Ταξιαρχών, συγκεντρώσαντες πολλούς δια την πενταρολογίαν των εκκλησιών. Εις τας εκκλησίας, εκτός της Υπαπαντής όπου ετελετάρχησεν ο Σ. Επίσκοπος και ουδεμία ερρίφθη κροτίς, μεγάλη επεκράτησεν αταξία κατά την Ανάστασιν ένεκεν πολλών ριφθεισών κροτίδων. Εις τον Ι. Ναόν του Αγίου Νικολάου διεκόπη η ακολουθία από την πνιγηράν ατμόσφαιραν της καιομένης πυρίτιδος. Ευτυχώς όμως το Πάσχα διεξήχθη ησύχως και αναιμάκτως παρ’ όλην την έλλειψιν ανδρών της αστυνομίας».
Εφημερίδα Καλαμάτας «Θάρρος», 20.4.1905
1906
Στις 4 Απριλίου του έτους 1906 στην ίδια εφημερίδα και ως σχόλιο για τις πασχαλινές ειδήσεις, υπάρχει το ίδιο ακριβώς κείμενο που παραπάνω καταχωρίστηκε, του έτους 1905. Βέβαια για όλη αυτή την υποτονικότητα στις εθιμικές εκδηλώσεις, πρέπει να ληφθεί υπόψη η επικρατούσα τότε πολιτική και οικονομική κατάσταση (Μακεδονικός Αγώνας σε εξέλιξη, η επανάσταση του Θερίσου κ.λπ.).
1907
Το αντίθετο συνέβη ένα χρόνο μετά στο Πάσχα του 1907. Ο δημοσιογράφος της εφημερίδας «Θάρρος» παρακολουθεί από κοντά τις πασχαλινές εκδηλώσεις, ενημερώνεται για γεγονότα και σχολιάζει την επικαιρότητα.
«Κατά την Ακολουθίαν των δώδεκα Ευαγγελίων εν τοις ναοίς άπασι, κόσμος πολύς συνέρρευσε». Στους ναούς Υπαπαντής, Αγίου Ιωάννου και Αγίου Νικολάου που ήταν «κατάπηκτοι». Γράφει ακόμη πως «καθ’ όλην την διάρκειαν της ακολουθίας και εντός και εκτός των Ναών ευχάριστος τάξις επεκράτησεν, ούτε κροτίδες, σαΐτες και τα τοιαύτα ανησύχησαν την πλυθύν του κόσμου» (20.4.1907).
Όμως, το 1907 ο σαϊτοπόλεμος έγινε, χωρίς μεγάλη επιτυχία όπως φαίνεται, όμως υπάρχει λεπτομερής ανασκόπηση όλων των γεγονότων του τριημέρου, όπως το κάψιμο του Ιούδα στην Παραλία και καυγάς μεταξύ στρατιωτών και σαϊτολόγων.
Με τίτλο «Επιθεώρησις του τριημέρου-Η βασιλεία των Σαϊτών-τα παρεπόμενα-πρόσωπα και πράγματα» γράφει αναλυτικότατα:
«Ακριβείς εις την… εκπλήρωσιν του καθήκοντός μας αρχόμεθα από των…παρωχημένων ημερών να είπωμεν ότι η Ανάστασις εωρτάσθη μετά τάξεως και ησυχίας, ως πάντοτε, του κόσμου σπεύσαντος εις τους ναούς κατά το μεσονύκτιον, άμα τη χαρμοσύνω κρούση των κωδώνων μέχρι της ώρας εκείνης αγρυπνών εν τω οίκω του ή περιφερόμενος εν ταις πλατείαις και αναμένων την ώρα. Και μέχρι του μεσονυκτίου παρετηρείτο αληθώς ζωηρά κίνησις εν τη πόλει, η οποία ούτως ειπείν υπεθάλπετο από τον αστερόεντα ουρανόν και το γελόεν της φύσεως. Όλοι οι ναοί ήταν κατάπηκτοι κόσμου. Εν τω Μητροπολιτικώ ναώ παρευρέθησαν αι αρχαί μετά της μουσικής κατά την ακολουθίαν της Αναστάσεως. Η ημέρα της Αναστάσεως εξημερώσασα, εύρε τον κόσμον εις τας οικίας των ψήνοντα τον οβελίαν και διασκεδάζοντα μετά της οικογενείας. Εν τη αγορά, ταις πλαταίαις ησυχία, ηρεμία.
Μετά μεσημβρίαν η ιδέα του σαϊτοπόλεμου… ενεθουσίασε καθένα και ήρχισεν η ζωηρότης. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, νήπια, θηλάζοντα, γρηές, γέροι και όλη η κλίμαξ η ανθρωπολογική, έτρεχον εις την πλατείαν, η οποία δεν ήργησε να αισθανθή την επιδρομήν των σαϊτοφόρων ομάδων, αι οποίαι προπορευομένης της σημαίας-κατά το πανάρχαιον έθιμον- και υπό τους ήχους των σαλπίγγων κατεσκήνωσαν εν αυτή μεγαλοπρεπώς. Στρατιωτικότατα κατόπιν παραταχθέντες οι επιφορτισμένοι-λόγω της δεξιότητάς των-να ρίψουν τας σαΐτας, με το παράγγελμα ήρξατο του πυρός και αφού ήρξαντο… ετελείωσαν μετ’ ολίγον χωρίς να κάμουν και σπουδαίαν εντύπωσιν. Πού οι… ευκλεείς χρόνοι, καθ’ ους εκαίετο η Καλαμάτα! Αυτό ανελογίζετο πας τις και… απεγοητεύετο και δεν εξεπλήσσετο δια τους… αγωνιζομένους εν τω σαϊτοπολέμω. Αι ομάδες των σαϊτοφόρων κατόπιν μετά την άδοξον μάχην των έσπευσαν προς την πλατείαν την προ του Συντάγματος. Έξωθι του Στρατώνος οι στρατιώται, επί διασκευασμένω καταλλήλως επί τούτω τόπω, έτρωγον και γλεντούσαν. Κόσμος δε πέριξ είχε συσσωρευθή θεώμενος το μεν τους στρατιώτας, το δε τους σαϊτοφόρους. Επέπρωτο φεύ!-ως θα έλεγεν απαισιόδοξος τις-τα δύο πολεμικά αυτά στοιχεία να περιέλθουν εις έριδα και ολίγου δειν να…δώσουν τας χείρας με λυπηράν κατάληξιν.
Και εις το ιστορικόν: Οι στρατιώται έκαμνον την δουλειά τους και οι σαϊτοφόροι σπεύσαντες εκεί ήρξαντο της ιδικής των μετ’ ευλαβείας και με όλους τους κανόνας της τέχνης και τας απαιτήσεις του επαγγέλματος. Η βοή των σαϊτών, το πολεμικόν μένος των σαϊτοφόρων επείραζε τους εν ενθουσιασμώ στρατιώτας και κατεπλάκωσε την αίγλην αυτών, όπερ δεν ηδύναντο ούτοι να υποφέρουν και ως εκ τούτου δεν άργησαν να κόψουν τας σχέσεις, να κηρύξουν τον πόλεμον της πρεσβείας των, την οποίαν έστειλαν οι στρατιώται δεινώς προσβληθείσης υπό των αντιπάλων, οι οποίοι… καιόμενοι δεν ήκουον τίποτε. Ταύτα τους έφερον αντιμέτωπους, ώστε να σπεύσουν οι στρατιώται να οπλισθούν και οι σαϊτοφόροι να αφήσουν τας σαΐτας και να φέρουν και να παρουσιάσουν τις κουμπούρες και τα περίστροφα. Φόβος και τρόμος κατέλαβε πάντας ότι θα επακολουθήσει αιματοχυσία. Εγκαίρως όμως και μετά συνέσεως επεμβαίνουν οι σωφρονέστεροι εκ των πολιτών και οι παρατυχόντες των αξιωματικών ο κ. Συνταγματάρχης και ο κ. Μαντζάκος και μετά κόπου και αγώνων αληθινών, κατόρθωσαν να τους απομακρύνουν, ενώ ο γύρω κατά χιλιάδας κόσμος ηγωνία ότι θα επακολουθήσει μάχη. Ευτυχώς προελήφθη η σύγκρουσις, η οποία θα είχε λυπηρότατα αποτελέσματα, δια τα οποία αποκλειστικώς θα ηυθύνοντο οι τους στρατιώτας διοικούντες, το αδέξιον των οποίων ήτο δημιουργός της καταστάσεως ταύτης. Υπεχώρησαν οι στρατιώται και οι σαϊτοφόροι έρριψαν τας σαΐτας και ο κόσμος ήρχισε τα σχόλια ρίπτων την ευθύνην ότε δε εις τους πολίτας ότε δε εις τους στρατιώτας. Εν τούτοις τούτο έκαμε λυπηράν εντύπωσιν.
Προ αυτών εννοείται κατά την ακριβή τάξιν προηγήθη το κάψιμο του ομοιώματος του Ιούδα, εις 3 μέρη τα συνήθη και ολίγον επέτυχεν, ενώ πολύ επέτυχεν η φορολογία του κόσμου δια των δίσκων. Με όλα ταύτα ο κόσμος δεν ήτο ευχαριστημένος δια τις σαΐτες των ομάδων, διότι όλαι έσκαζον και δεν προσήγγιζον τας των περασμένων ετών.
Αι παρέαι. Αι παρέαι των συνοικιών δεν απέδειξαν τι το έκτακτον, αλλ’ όχι μόνο τούτο, αλλ’ και υπελήφθησαν των περασμένων χρόνων. Μόνον επιτυχίαν παρουσίασαν τα συντάγματα των Παραλιωτών, οι οποίοι είχον το ρεκόρ και οίτινες δια την υπεροχήν των ήσαν και είναι κατενθουσιασμένοι. Την Δευτέραν οπωσδήποτε εζωηρεύθη η κίνησις εν τη αγορά, ταις συνοικίαις, όπου ο κόσμος όχι μόνον εγλεντούσεν, αλλά και εζυγίζετο, επειδή ήτο του Αγίου Γεωργίου και εκουνιόταν. Μετά την μεσημβρίαν έσπευδεν ο κόσμος εις την Παραλίαν, όπου πάλιν θα εκαίετο ο Ιούδας και επηκολούθει σαϊτοπόλεμος. Κατά χιλιάδας συνέρρεεν ο κόσμος παντός είδους, ποιότητος και ηλικίας, το μεν δια να περιπατήση το δε δια να ίδη και τα ανωτέρω φαινόμενα. Αι σαϊτοφόροι ομάδες παρετάχθησαν πολεμικώτατα και ήρξαντο του έργου των, το οποίον μετ’ ολίγον ετελείωσεν υπό τας επευφημίας του απείρου κόσμου. Και εδώ αποτυχία. Κατελύθη η βασιλεία των Καλαματιανών σαϊτοφόρων και ανεσυστάθη από τους Παραλιώτας, οι οποίοι έδρασαν κυριολεκτικώς, νικήσαντες νίκην περιφανή και ένδοξον. Κατόπιν έκαψαν τον Ιούδαν με καλήν επιτυχίαν και ο κόσμος εγύρισε στα σπίτια του και οι σαϊτοφόροι στα δικά των και η επελθούσα νυξ παρέλαβε πάντα εις το παρελθόν και η εξημερώσασα χθεσινή έστειλε πάντας εις την εργασίαν των».
Εφημερίδα «Θάρρος», 25.4.1907.
Πολλά λαογραφικά στοιχεία που υπάρχουν στις παραπάνω περιγραφές, μπορούν να μας καθοδηγήσουν ώστε να καταλάβουμε ότι λίγες είναι οι αλλαγές που έχουν επέλθει στο εορτασμό του Πάσχα στην Καλαμάτα.
Ο αναγνώστης καλείται να προσέξει πως τότε οι Καλαματιανοί πήγαιναν τον περίπατό τους «στην εξοχή της Παραλίας», ότι στην ημερήσια διάταξη «ήταν οι κουμπούρες και τα περίστροφα», ότι έπεφταν «κροτίδες και εντός των εκκλησιών», ότι «οι Ιούδες εκαίοντο δια την πενταρολογίαν των εκκλησιών», ότι «στην γιορτή του Αγίου Γεωργίου ο κόσμος ζυγιζόταν και εκουνιόταν» κ.ά.
Τελειώνοντας τη φετινή «ανασκόπηση» των σχετικών με τον σαϊτοπόλεμο ειδήσεων των ετών 1904-1907, παραθέτω ένα δημοσίευμα σχετικά με τις απαγορεύσεις των εκρηκτικών στην πόλη της Μεσσήνης το Πάσχα του 1907:
«Η πόλις εφέτος κατά τας εορτάς του Πάσχα διήλθεν εν ησυχία χάρις εις την αξιέπαινον ενέργειαν της αστυνομίας ήτις προληπτικώς έλαβε τα κατάλληλα προς τούτο μέτρα, τόσον δια την αγοράν και εν γένει την πόλιν, όσον και εν τοις ναοίς, εν οις ασυνήθης επεκράτησε τάξις και ησυχία. Ούτε σαΐτες, βαρελότα και κροτίδες και τα τοιαύτα παρήγαγον ανησυχίαν και εγένετο αφορμή ταραχών και σκηνών. Εκτός των καταλλήλων φρουρών ους είχεν ορίση η αστυνομία εις διαφόρους εν τοις Ναοίς και έξω θέσεις προηγουμένως επισταμένην επιθεώρησιν ενεργήσασα, κατέσχε σωρείας ολοκλήρους παντοειδών χαλκουνίων και εκρηκτικών κατασκευασμάτων, δι’ ην ενέργειάν της απέσπασε την πάγκοινον εκτίμησιν». Εφημερίδα «Θάρρος», 26.4.1907.
