Το Χριστόψωμο, το «λοχόζεμα», οι καλικάντζαροι, το «κερί των Χριστουγέννων», το γκι. Έθιμα γνωστά, όπως και άλλα άγνωστα, που συνδέθηκαν με τα Χριστούγεννα, από το μακρινό Βυζάντιο έως και την πιο σύγχρονη Ευρώπη, «ξέθαψε» το Reader.gr.
Τα Χριστούγεννα είναι αγάπη, οικογένεια, φίλοι και φαγητό! Και φυσικά η αιώνια μάχη μεταξύ κουραμπιέ και μελομακάρονου. Ο Άντι Ουίλιαμς τα χαρακτηρίζει ως την πιο όμορφη στιγμή του χρόνου (It’s the most wonderful time of the year).
Για μερικούς τα Χριστούγεννα μπορεί να είναι μελαγχολία. Πέρα και πάνω από όλα είναι η γιορτή του συναισθήματος. Είναι η εποχή του τζακιού, των ταινιών στον καναπέ και των μυρωδιών.
Για τους Πατρινούς είναι η κοτόσουπα, για τους Αθηναίους η γαλοπούλα, σε κάθε περίπτωση το μεσημεριανό μεγάλο τραπέζι σε αυτό που μαζεύονται παππούδες, γονείς, παιδιά, εγγόνια και φίλοι. Είναι το στόλισμα του δέντρου, και είναι η λαχτάρα που έχουν τα μικρά παιδιά που ξυπνούν από το πρωί για να πουν τα κάλαντα. Χριστούγεννα είναι σίγουρα η Δέσποινα Βανδή με το «Χριστούγεννα ήρθαν πάλι…» και δίχως αμφιβολία το track που όλοι αγαπάμε να μισούμε: «Last Christmas I gave you my heart»!
Είναι η εποχή που επιστρέφουμε στο σπίτι μας, που πάμε στο χωριό γιατί μας περιμένουν πώς και πώς ο παππούς και η γιαγιά. Είναι οι ημέρες που μαζευόμαστε με τους φίλους μας για να στολίσουμε (και για να φάμε).
Δεν ήταν, όμως, πάντα μια κοσμική γιορτή. Τα Χριστούγεννα παλιά ήταν περισσότερο μια θρησκευτική γιορτή, ήταν η μία και μοναδική στιγμή του χρόνου που τα παιδιά θα έπαιρναν ένα δώρο, έστω και μικρό. Η πνευματικότητα της γιορτής αποτυπώνεται σχεδόν σε όλα τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων που παρουσιάζει το Reader.gr.
Ήθη και έθιμα που έχουν μέσα τους την αγάπη, ακόμα και για τον ξένο ή τον κατατρεγμένο- με το κομμάτι του Χριστόψωμου- τη θρησκευτική πίστη και φυσικά τη χαρά των παιδιών.
Ναι -λόγος για να διαβάσετε παρακάτω- στην Καστοριά ντύνονταν μασκαράδες τα Χριστούγεννα!
Τα Χριστούγεννα στο Βυζάντιο
Τα Χριστούγεννα δε γιορτάζονταν ως αυτοτελής γιορτή τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Για την ακρίβεια, στο τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ. τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν μαζί με τα Θεοφάνεια στις 6 Ιανουαρίου. Μετά τα μέσα του 4ου αιώνα αποφασίστηκε να γιορτάζονται στις 25 Δεκεμβρίου έπειτα από διαφωνίες και συζητήσεις, καθώς ούτε στην Παλαιά ούτε στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται ποιο μήνα ή ποια μέρα γεννήθηκε ο Ιησούς. Τελικά ορίστηκε η 25η του Δεκέμβρη από την Εκκλησία για να αντικαταστήσει την ειδωλολατρική γιορτή του «αήττητου ηλίου» που γινόταν την ίδια μέρα.
Οι Βυζαντινοί, την ημέρα των Χριστουγέννων, έφτιαχναν μέσα στο ναό ένα «σπήλαιο» και μέσα σε αυτό έβαζαν ένα στρώμα, πάνω στο οποίο τοποθετούσαν ένα βρέφος που παρίστανε τον Ιησού.
Υπήρχε, επίσης, η συνήθεια, οι Βυζαντινοί, όταν είχε γεννήσει κάποια γυναίκα, την επόμενη μέρα των Χριστουγέννων έστελναν στο σπίτι της το λεγόμενο «λοχόζεμα» -ένα ρόφημα με μέλι, σιμιγδάλι και βούτυρο- για να δυναμώνει η λεχώνα και να κατεβάσει αρκετό γάλα. Στο πέρασμα των χρόνων, έστελναν το «λοχόζεμα» σε όλα τα σπίτια προς τιμήν «των λοχείων της Παναγίας». Η Εκκλησία καταδίκασε το έθιμο αυτό επιβάλλοντας μάλιστα ποινή αφορισμού των λαϊκών και καθαίρεσης των κληρικών αλλά διατηρήθηκε τουλάχιστον μέχρι τον 10ο αιώνα.
Εκτός από το στολισμό των σπιτιών, στο Βυζάντιο, αφού σκούπιζαν τους δρόμους, έστηναν υψηλούς στύλους και τους στόλιζαν με δεντρολίβανα, μυρτιές και λουλούδια της εποχής. Τα κάλαντα δεν τα έλεγαν μόνο παιδιά αλλά και άνδρες και μουσικοί, που γύριζαν με τα όργανά τους στα σπίτια, μέχρι αργά τη νύχτα.
Φυσικά, το Παλάτι ζούσε με μεγαλοπρέπεια την ημέρα των Χριστουγέννων. Ο βασιλιάς, φορώντας χλαμύδα και στέμμα και με τη συνοδεία πατρίκιων, συγκλητικών και στρατηγών, έβγαινε από το Παλάτι και από την κεντρική οδό, τη λεγόμενη «μέση», πήγαινε στην Αγιά Σοφιά. Σε έξι διαφορετικά σημεία του δρόμου, οι αντιπρόσωποι των Δήμων, οι Πράσινοι και οι Βενετοί τον επευφημούσαν και έψαλλαν σχετικούς ύμνους. Όταν ο βασιλιάς έφτανε στην Αγία Σοφία, έναν ανώτερος υπάλληλος των Ανακτόρων, του έβγαζε το στέμμα και έπειτα ο βασιλιάς συναντούσε τον Πατριάρχη.
Τέλος, την ημέρα των Χριστουγέννων, οι βασιλείς απαγόρευσαν να συλλαμβάνεται και να φυλακίζεται κανείς για μικρά παραπτώματα.
Το εορταστικό τραπέζι
Σε κάθε ελληνικό χωριό ανήμερα τα Χριστούγεννα, το τραπέζι είχε κρέας, είτε ψητό, είτε εντράδα (μαγειρεμένο με λαχανικά). Σύμφωνα με το έθιμο, η οικογένεια έσφαζε την παραμονή των Χριστουγέννων το ζωντανό, που έτρεφε γι’ αυτό το λόγο ένα χρόνο σχεδόν. Ένα μεγάλο κόκκαλο από το κρέας, το κρεμούσαν στο τζάκι για γούρι, για να μην κατέβουν οι καλικάντζαροι από την καμινάδα και κάνουν το σπίτι άνω-κάτω!
Κάθε τόπος μάλιστα είχε επίσης τις δικές του παραδοσιακές συνταγές.
Η γαλοπούλα ήταν κυρίως αθηναϊκό έθιμο, αλλά έτρωγαν επίσης στη Μακεδονία και σε πολλά μέρη της Πελοποννήσου. Στα Επτάνησα το τραπέζι στρωνόταν με πουτρίδα, δηλαδή με χοιρινό και λάχανο ή κουνουπίδι. Αντίστοιχα, στα Δωδεκάνησα στο γιορτινό τραπέζι υπήρχε χοιρινό, αλλά και γιαπράκια, δηλαδή, ντολμαδάκια.
Για γλυκό, τα νεότερα χρόνια έφτιαχναν τις δίπλες, οι οποίες εξακολουθούν να φτιάχνονται και τώρα.
Στη Σύρο όμως την παραμονή των Χριστουγέννων είχαν τη συνήθεια να τρώνε ψάρι και βραστό κουνουπίδι.
Στα Τρίκαλα, ανήμερα τα Χριστούγεννα, συνήθιζαν να τρώνε τη «γουρνάδα», δηλαδή ψητό χοιρινό κρέας. Οι γυναίκες στη συνέχεια καταπιάνονταν να φτιάξουν τη «λίπα» και την «αλευριά», ενώ οι άντρες έτρωγαν την τηγανιά και γλεντούσαν.
Ιεροτελεστία ήταν και στον Έβρο το σφάξιμο των χοίρων. Ακόμα και τα πιο φτωχά σπίτια χωρίς κρέας δεν έμεναν. Οι συγγενείς και οι γείτονες φρόντιζαν να τους δώσουν, για να μη λείψει το πατροπαράδοτο πιάτο από το τραπέζι. Κι αν υπήρχε μεγάλη ένδεια, έσφαζαν μια κότα και έφτιαχναν κοτόπουλο.
«Χριστόψωμο»: Το σταθερό σύμβολο του ελληνικού τραπεζιού
Το σταθερό σύμβολο του ελληνικού τραπεζιού, όμως, δεν ήταν το κρέας αλλά το ειδικό ψωμί. Αιώνες ολόκληρους, ήδη από όταν οι Έλληνες λάτρευαν τους Θεούς του Ολύμπου, το ψωμί είχε ένα ειδικό βάρος (“η τελευταία μπουκιά είναι η δύναμή σου” έλεγαν οι μανάδες στα παιδιά). Έτσι, λοιπόν, δεν υπήρχε χριστουγεννιάτικο τραπέζι σε ελληνικό σπίτι χωρίς «Χριστόψωμο». Το «Χριστόψωμο» δεν είναι ένα κοινό καρβέλι, αλλά φτιάχνεται με ειδική προετοιμασία. Το σχήμα του μπορεί να ποικίλει αλλά έχει ένα σταθερό γνώρισμα: αλείφεται με κρόκο αυγού και το στολίζουν με κεντήματα και στολίδια από ζυμάρι. Το κυριότερο στολίδι του, όμως, είναι ο σταυρός και γι’ αυτό σε κάποια μέρη το ονομάζουν «Σταυρόψωμο».
Τα στολίδια του «Χριστόψωμου» αλλά και των «Χριστοκούλουρων» συνδέονταν με το επάγγελμα και τις ειδικές ασχολίες της κάθε οικογένειας. Έτσι, σε γεωργικές οικογένειες τα κεντίδια παρίσταναν το αλέτρι με τα βόδια και σε ποιμενικές οικογένειες πρόβατα και κατσίκια.
Όταν η οικογένεια καθίσει στο τραπέζι για το φαγητό, όλα ξεκινούν από το «Χριστόψωμο». Στα πιο πολλά μέρη, ο πατέρας σταυρώνει με το μαχαίρι το «Χριστόψωμο» και λέει την καθιερωμένη ευχή: «Χρόνια Πολλά και του χρόνου!». Μετά κόβει το ψωμί και μοιράζει στον καθέναν από μία φέτα. Σε μερικά χωριά της Ρούμελης τα σπίτια περιμένουν να περάσει ο παπάς. Τότε το χριστόψωμο παίρνει τη θέση της αρτοκλασίας. Την ώρα που ο παπάς διαβάζει την ευχή, πιάνουν όλοι με το ένα τους χέρι το «Χριστόψωμο» και το σηκώνουν ψηλά. Όταν τελειώσει ο παπάς, το βάζει πάνω στο κεφάλι του, και κρατώντας το από τις δύο άκρες, το τσακίζει στη μέση. Αν το μεγαλύτερο κομμάτι είναι αυτό που κρατάει στο δεξί του χέρι, θεωρείτο καλός οιωνός για τα ζωντανά, διαφορετικά προμηνυόταν βαρύς χειμώνας και κακή χρονιά για τα γεννήματα.
Τα παιχνίδια των Χριστουγέννων
Τα παιχνίδια των Χριστουγέννων δε θα μπορούσαν να μην επηρεάζονται από την εποχή τους. Έτσι περάσαμε από τα ξύλινα αλογάκια στις κούκλες, σιγά σιγά στα αεροπλάνα που πετούσαν και τα ηλεκτροκίνητα αυτοκίνητα, ενώ στα μέσα της δεκαετίας του ’60 τα ράφια των καταστημάτων γέμισαν με διαστημικά παιχνίδια.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει η «Ελευθερία», τα Χριστούγεννα του 1966, από τα 100 παιχνίδια που μπήκαν στην ελληνική αγορά, τα 60 αφορούσαν το Διάστημα. «Και τι δε βλέπει κανείς; Διαστημόπλοια, ολόκληρη σύνθεση με τη Σελήνη, πυραύλους, ανθρώπους και ανθρωπάκια από ξένους πλανήτες, μικρογραφίες του Σύμπαντος» περιγράφει χαρακτηριστικά το δημοσίευμα.
Μάλιστα, τα διαστημικά παιχνίδια παραγκώνισαν τον Τζέιμς Μποντ, που την προηγούμενη χρονιά είχε ξεπουλήσει! «Πέρυσι πουλήσαμε σε όλη την Ελλάδα 100.000 “κομμάτια” του θρυλικού 007 και φέτος δε θα πουληθούν ούτε 10.000. Αντίθετα, προβλέπεται ότι οι δορυφόροι, οι διαστημάνθρωποι, οι πύραυλοι και όλα τα σχετικά παιχνίδια θα ξεπεράσουν τις 200.000» δήλωνε στην εφημερίδα ένας καταστηματάρχης.
Οι καλικάντζαροι
Αυτά τα πονηρά ζιζάνια, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, διαδραμάτιζαν σπουδαίο ρόλο κατά τις γιορτινές ημέρες.
Οι καλικάντζαροι είναι «μαυριδεροί, με κόκκινα μάτια, με τραχιά πόδια και χέρια σαν της μαϊμούς». Τους αρέσουν οι τηγανίτες και τα «αποβασιλειάτικα γλυκά». Δουλεύουν στους τέσσερις στύλους που περιστοιχίζουν την κολόνα που βαστάει τη Γη και πασχίζουν να την κόψουν για να καταστραφεί ο πλανήτης. Δουλεύουν όλο το χρόνο, από τα Φώτα μέχρι τα Χριστούγεννα, όταν αφήνουν τη δουλειά και ανεβαίνουν στη Γη. Τις δώδεκα ημέρες που μένουν στη γη, η κολόνα μεγαλώνει και όταν επιστρέψουν στον κάτω κόσμο ξεκινάνε πάλι να την κόβουν.
Χριστούγεννα στη Μακεδονία
Στη Βόρεια Ελλάδα οι εορτασμοί των Χριστουγέννων άρχιζαν από τις 4 τα ξημερώματα της παραμονής των Χριστουγέννων, όταν τα παιδιά ξυπνούσαν και έλεγαν διαφορετικά από τα συνηθισμένα κάλαντα, που εγκωμιάζουν ή και σατιρίζουν διάφορα πρόσωπα ανάλογα με το φύλο, την ηλικία ή την ιδιότητά τους.
Στα χωριά της Καστοριάς και της Φλώρινας, ο κόσμος μασκαρευόταν όλο το δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα έως και τα Θεοφάνεια. Το τραπέζι μένει στρωμένο και απείραχτο τρεις συνεχόμενες ημέρες από τα Χριστούγεννα και μόνο τα φαγητά ανανεώνονται. Το απόγευμα της τρίτης ημέρας στην πλατεία του χωριού τα «κορίτσια της παντρειάς» στήνουν χορό και τα παλικάρια διαλέγουν νύφη! Το βράδυ οι χωριανοί μεταμφιεσμένοι πηγαίνουν σε φιλικά και συγγενικά σπίτια και διασκεδάζουν.
Χριστούγεννα στην Αγγλία το 1965
Από τον Οκτώβριο άρχιζε η προετοιμασία για τα Χριστούγεννα στην Αγγλία εκείνα τα χρόνια. Τον Οκτώβριο αγόραζαν τα δώρα και τις κάρτες που έπρεπε να στείλουν σε συγγενείς και φίλους σε μακρινά μέρη. Ο Νοέμβριος ήταν ο μήνας των «ωραίων μυρωδιών» και οι κουζίνες μοσχοβολούσαν από τα κέικ και τις πουτίγκες που ετοιμάζονταν.
Εκκλησιαστικές χορωδίες και παιδιά που γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, έψαλλαν τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια από τις αρχές του μήνα.
Την εβδομάδα πριν από τα Χριστούγεννα, όλοι βοηθούσαν στη διακόσμηση του σπιτιού, στόλιζαν το δέντρο, δένοντας πάνω στα κλαδιά του τα δώρα. Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, κρεμούσαν το γκι στην εξώπορτα και όσοι περνούσαν από κάτω αντάλλασσαν το γνωστό φιλί. Τα παιδιά, πριν πέσουν για ύπνο, κρεμούσαν στο κρεβάτι τους μια κάλτσα, όπου ο Αϊ – Βασίλης θα βάλει τα δώρα τους.
Τα παιδιά ανοίγουν τα δώρα τους το πρωί των Χριστουγέννων και έπειτα η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία και μετά κάνει ή δέχεται επισκέψεις. Αν και παλιότερα στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι είχαν την τιμητική τους το κεφάλι του αγριόχοιρου και το παγώνι, μεταγενέστερα οι Βρετανοί τρώνε γαλοπούλα, πάπια, χήνα, βοδινό, χοιρινό κρέας αλλά και κοτόπουλο. Μετά το φαγητό βγαίνει στο τραπέζι η χριστουγεννιάτικη πουτίγκα. Το απόγευμα, κάθε σπίτι ανοίγει το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση για να ακούσει το χριστουγεννιάτικο μήνυμα της Βασίλισσας.
Οι Άγγλοι κρεμούσαν στον τοίχο τις ευχετήριες κάρτες που δέχονταν σαν δώρα και τις στόλιζαν με γιρλάντες, φαναράκια και σερπαντίνες.
Το έθιμο της Ευρώπης: Το κερί των Χριστουγέννων
Ένα παλιό έθιμο, που συναντούμε κυρίως στις Σκανδιναβικές χώρες, είναι τα πολύχρωμα κεράκια στο δέντρο των Χριστουγέννων.
Στην Ολλανδία, παρά το γεγονός ότι επιβλήθηκε για λόγους ασφαλείας η αντικατάσταση των κεριών με λαμπτήρες, η παράδοση αποδείχθηκε ισχυρότερη και μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1960 επέμεναν να διακοσμούν το δέντρο με κεριά.
Στη Φινλανδία, την παραμονή των Χριστουγέννων επισκέπτονταν τους τάφους των στρατιωτών που σκοτώθηκαν στον πόλεμο και άφηναν αναμμένα κεριά.
Οι Νορβηγοί συνήθιζαν να τοποθετούν τα κεριά σε καντήλια και όχι επάνω στο χριστουγεννιάτικο δέντρο. Η νορβηγική παράδοση θέλει ένα κερί για κάθε μέλος της οικογένειας.
Στις Σκανδιναβικές χώρες το έθιμο του κεριού των Χριστουγέννων έχει την καταγωγή του στους προχριστιανικούς χρόνους και συμβολίζει την επιστροφή του ήλιου.
Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, στην Αγγλία και τη Γαλλία άναβαν μια πολύ μεγάλη λαμπάδα σε όλες τις εκκλησίες και τις δημόσιες αίθουσες σε ανάμνηση του Άστρου της Βηθλεέμ και του Θείου Βρέφους. Τέλος, στην Ιρλανδία, την παραμονή των Χριστουγέννων έβαζαν στα παράθυρα άσπρα μικρά κεριά, έθιμο που κρατά από την εποχή που οι Άγγλοι επιχείρησαν να ξεριζώσουν τον Καθολικισμό και έκλεισαν τις εκκλησίες, οπότε οι ιερείς λειτουργούσαν κρυφά στα σπίτια των πιστών.
Στη Ρωσία, το κερί των Χριστουγέννων, αφού έπαιρνε την ευλογία των ιερέων, το στερέωναν σε ένα καρβέλι ψωμί και στη μεσαιωνική Αγγλία το τοποθετούσαν στο κέντρο ενός δάφνινου στεφανιού.
Μικρά Χριστουγεννιάτικα «στολίδια»
*Η συνήθεια του φιλιού κάτω από το γκι ανάγεται στα χρόνια της αρχαίας Βαβυλώνας, όταν το γκι ήταν το ιερό φυτό της θεάς του έρωτα και της ομορφιάς και το φιλί αποτελούσε θρησκευτικό καθήκον.
*Στο παλάτι του Όθωνα ξόδευαν 30.000 δραχμές για να στολίσουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο
*Η πρώτη χριστουγεννιάτικη κάρτα σχεδιάστηκε και ταχυδρομήθηκε το 1846 στο Λονδίνο από έναν Άγγλο ακαδημαϊκό. Παρίστανε μια οικογενειακή συγκέντρωση τριών γενεών και έγραφε: «ευτυχισμένα Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά». Επειδή παρουσίαζε τους συνδαιτυμόνες να πίνουν κρασί, κάποιοι τη χαρακτήρισαν ανήθικη.
*Η βασιλική οικογένεια της Αγγλίας δεχόταν κάθε χρόνο από την αντίστοιχη της Ελλάδας ένα κιβώτιο κορινθιακής σταφίδας για τη χριστουγεννιάτικη πουτίγκα της.
ΠΗΓΗ: Reader.gr/ της Γιώτας Ρουγκάλα
