-Η όλη διεξαγωγή αυτής
-Οι λόγοι και ο ενθουσιασμός
Την πρωίαν
Η εθνική επέτειος ανέτειλε σκυθρωπός. Η ατμόσφαιρα συννεφιασμένη επροκάλει φόβους βροχής.
Οι ήχοι της Φιλαρμονικής ανακρούοντες το εωθινόν προεκάλουν πάντα εις ιερόν καθήκον και οι κρότοι των μασκούλων και οι κώδωνες των ναών διετράνουν επί το πραγματικώτερον την υποχρέωσιν πάντων εις την απόδοσιν οφειλομένης υπερτάτης ευγνωμοσύνης προς εκείνους των οποίων και την αίσιον μνήμην ευλαβούμεθα και προ των υπερανθρώπων αυτών έργων μένομεν ενεοί και κατάπληκτοι.
Τοιαύτη ιδέα εγγενής ούσα εν πάση ελληνική καρδία την ιεράν ταύτην ημέραν ων εις αυτήν να σκιρτά και να πάλλη.
Υπό την επήρειαν του αισθήματος τούτου οι συμπολίται ημών λίαν ενωρίς έκαμνον την εμφάνισίν των εις τας πλατείας και τας οδούς και όλοι έσπευδον προς τον Μητροπολιτικόν Ναόν.
Η βασιλεύουσα πρωινήν ησυχία ενείχε τι το μυστηριώδες και επιβάλλον την τάξιν της ημέρας. Αι πλατείαι εστρωμέναι με μύρτα, τα ανεμιζόμενα εθνικά λάβαρα και ο εν γένει διάκοσμος παρήγον συγκινητικόν και εν ταυτώ ενθουσιαστικόν αίσθημα.
Η κίνησις
Όσω παρήρχετο η ώρα επί τοσούτον ο διφρηλάτης Απόλλων αρματοδρομών έκαμνε την λαμπροτέραν εμφάνισίν του και ο ουρανός του θείου του θάμβους πλημμυρισθείς, απεφάνη αίθριος, διαλύσας τας αχλύς των νεφών και τους φόβους της βροχής.
Εις τας πλατείας και τας οδούς ο κόσμος ήδη εκυκλοφόρει περισσότερος και ζωηρότερον.
Η προς τον Μητροπολιτικόν Ναόν κίνησις ήτο αθροοτέρα και από όλα τα σημεία της πόλεως έβλεπέ τις να προβάλλη κόσμον ανδρών, γυναικών και παιδίων.
Τα σχολεία, η μουσική
Μετ’ ολίγον ακούεται το γλυκύ κελάδημα των ηρώων του μέλλοντος, των χρυσών ημών ελπίδων, της μαθητιώσης νεολαίας μας. Τα δημοτικά σχολεία εν ρυθμικώ βαδίσματι με προπορευομένην την σημαίαν και με ομοιομόρφους ενδυμασίας άδοντα έσπευδον προς τον Μητροπολιτικόν ναόν.
Διέρχεται το α΄ των αρρένων και από άλλην διεύθυνσιν προβάλλει το β΄ και ακολουθεί το γ΄ εν σαγηνευούση παρατάξει και όλα εν κατακλύση και ενθουσιαζούση μουσική.
Η Φιλαρμονική ανακρούει εμβατήριον, διερχομένη την πλατείαν. Ακολουθείται υπό των σαλπιγκτών του Συντάγματος και όπισθεν τούτων έρχεται ο πέμπτος λόχος υπό τον λοχαγόν Μανουσάκην και τον υπολοχαγόν Βεν. Καπετανάκην.
Ο στρατός παρατάσσεται κατά μήκος της πλατείας της Υπαπαντής εις δύο στοίχους και η μουσική παραπλεύρως.
Αι μαθήτριαι αμφοτέρων των δημ. σχολείων εν ωραία αμφιέσει και κομμώσει παρατάσσονται έξωθι του Ναού προς το δυτικόν, όπου τάσσονται και οι μαθηταί του Γυμνασίου και των Ελληνικών υπό τους καθηγητάς και διδασκάλους των και ο χορός εκ μαθητών υπό τον Κατσαΐτην.
Η απόστασις μεταξύ των δύο λόχων των στρατιωτών αφίεται ελευθέρα δια τους διερχομένους. Ο κόσμος ήδη έχει καταπλημμυρίση την προς της Μητροπόλεως πλατείαν εν ασφυκτικώ συνωστισμώ και ολονέν εξακολουθεί να προσέρχηται.
Χωροφύλακες υπό την επίβλεψιν του διευθύνοντος την Αστυνομίαν Μαθαρίκου προσέχουν εις πάντα και θαυμασίως κρατούν την τάξιν.
Εν τω Ναώ
Εν τω Ναώ δεν είναι μικρότερος ο συνωστισμός. Έχει καταληφθή ούτος υπό κόσμου, ο οποίος ολονέν σπεύδει.
Πλησιάζει η 10η ώρα και θόρυβος και κακό αμαξών ανά την πόλιν.
Οι επίσημοι αρχίζουν να καταφθάνουν εν τω Μητροπολιτκώ Ναώ και να καταλαμβάνουν την οικείαν θέσιν.
Προσέρχεται ο Νομάρχης Πασχάλης φέρων τον σταυρόν του Σωτήρος μετά του Γραμματέως Καλλιγέρου, ο Δήμαρχος Μπενάκης μετά του Δημοτικού Συμβουλίου, ο Φρούραρχο Γιούρος, ο αντισυνταγματάρχης Κοντιάδης, ο Ταγματάρχης Παπαγεωργίου μετά των παρασήμων των και άλλοι αξιωματικοί.
Κατόπιν το Δικαστικόν Σώμα. Ο πρόεδρος Δούνιας, ο Εισαγγελεύς Μανουσόπουλος, οι Πρωτοδίκαι Σταυρόπουλος και Παπαντωνίου εν στολή.
Ο Πρόξενος Κεκ, ο Νομομηχανικός Μοσχίδης και τινές άλλοι εκ των εν τέλει, καθώς και ο Σύλλογος των Καθηγητών και των Ελληνοδιδασκάλων, ως επίσης και το Διοικητικόν Συμβούλιον του Εμπορικού Συλλόγου.
Ο χορός υπό των πρωτοψάλτην Μαυρίδην εν αρρήτω αρμονία μετ’ ολίγον άρχεται της δοξολογίας. Ψάλλει θαυμασίως και μετά ταύτα άρχεται το Πολυχρόνιον.
Ο χορός του Μαυρίδου καταδεικνύεται ανώτερος πάσης προσδοκίας και θέλγει τα ώτα η θελξίθυμος μουσική του. Η μουσική παρακολουθεί το πολυχρόνιον και μάσκουλα κροτούν και οι κώδωνες χαρμοσύνως ηχούν.
Ο Νομάρχης δέχεται πάντων τα συγχαρητήρια και εξέρχεται ο κόσμος του Ναού.
Εις την Πλατείαν
Όλος ο έξω κόσμος ως μηρμυκιά κινείται προς την πλατείαν. Η οδός Νομαρχίας εν ασφυκτικώ συνωστισμώ παρουσιάζει θέλγουσαν εικόνα, την οποίαν συμπληρούν οι καταστόλιστοι εξώσται των κατ’ αυτήν οικιών.
Προπορεύονται τα σχολεία τα δημοτικά αρρένων και θηλέων. Τα ελληνικά αμφότερα υπό των πρωτοψάλτην του Αγίου Νικολάου ελληνοδιδάσκαλον Φιλανδριανόν εν θελγούση αρμονία αναμέλπουν διάφορα άσματα.
Ακολουθεί ο στρατός και παρακολουθεί ο κόσμος άπειρος. Η κάτω πλατεία καταλαμβάνεται ολόκληρος υπό κόσμου.
Οι μαθηταί ίστανται εν τω μέσω της πλατείας και ο θαυμάσιος χορός του Κατσαΐτου άδει ωραίον άσμα ποιηθέν υπό του καθηγητού Ματαράγκα και τονισθέν υπό του Κατσαΐτου
Οι μικροί μαθηταί των σχολείων κάμνουν την παρέλασιν αυτών άδοντες ωραία και απέρχονται εις τα ίδια.
Εν τω Δημαρχείω
Εν τω Δημαρχείω έχουν προσέλθη όλοι οι επίσημοι.
Πλούσια αναψυκτικά παρέχονται και κυρίαι και δνες έχουν κηρύξη την κατάληψιν αυτού.
Καταστόλιστον δε καθώς ήτο παρουσίαζεν εικόνα ανθοδέσμης.
Αι Αρχαί και όλος ο προσελθών κόσμος χαιρετά τον Δήμαρχον και πάντες λαμβάνουν τα αναψυκτικά των και εις τας σωρείας των μαθητών παρέχονται διάφορα γλυκίσματα.
Το απόγευμα το πολιτικόν μνημόσυνον
Δια το πολιτικόν μνημόσυνον από τις 3.00 μ.μ. ώρας ήρχισε να συρρέη κόσμος εν τη πλατεία.
Το κενοτάφιον εν μέσω αυτής με τας σημαίας και τους φοίνικας εδείκνυτο ωσεί ανυπομονούν.
Δεν παρήλθεν ειμή ολίγου χρόνου διάστημα και η πλατεία εκαλύφθη υπό κόσμου. Το Δημαρχείον κατάφορτον, ο Εμπορικός Σύλλογος εις θαυμασίας ανθοδέσμας ωραίου φύλου, οι άλλοι γύρω εξώσται κοσμοπλημμυρισμένοι, ούτως δε απηρτίζετο μία αληθώς θέλγουσα εικών με το εν τη πλατεία ολονέν αυξανόμενον κόσμον.
Όντως ήτο πρωτοφανής η συρροή του κόσμου, ο οποίος περί την 5ην ώραν ολοσχερώς κατέλυσε την πλατείαν.
Η κατάθεσις του στεφάνου
Ο λόγος του Β. Κωστόπουλου
Προ του κενοταφίου είχον προσέλθη αι διάφοροι αρχαί ευλαβώς ουτωσί περιβάλλουσαι το ιερόν εινονιζόμενον. Ο πέριξ δ’ άμετρος κόσμος ανέμενε τον ρήτορα.
Περί ώραν 5ην ο μαθητής Τσιμπιδάρος δι’ ωραίας προσλαλιάς προς τα θύματα της Μακεδονικής ιδέας καταθέτει στέφανον. Χειροκροτήματα υποδέχονται την ενθουσιώδη προσλαλιάν και μετ’ ολίγον εμφανίζεται ο Δικηγόρος Βασίλειος Κωστόπουλος εν τω εξώστη του καταστήματος Κουράκου – Μωράκη.
Ο Κωστόπουλος δι’ ενθουσιώδους λόγους διεξαίρεται τον Ιερόν Αγώνα. Ζωγραφίζει πραγματικώτατα τα ανδραγαθήματα των προγόνων ημών και με τον αυτόν ενθουσιαστικόν τόνον καταλήγει εις το στάδιον του συγχρόνου Μακεδονικού Αγώνος, τον οποίον ενίσχυσεν η ιερά θυσία των νέων παλληκαριών εις τα οποία διακρίνονται ο Κρόμπας, ο Τσοτάκος, ο Τσιμπιδάρος, ο Ρογκάκος, ο Οικονομάκης και τόσοι άλλοι πατριώται ημών εκ της χώρας του Ταϋγέτου και της Ιθώμης.
Εν τέλει δια συγκινητικοτάτης και ενθουσιωδεστάτης αποστροφής προς τη παρισταμένην μαθητιώσαν νεολαίαν περατοί τον κατά πάντα θαυμάσιον λόγον του, των χειροκροτημάτων εξακολουθησάντων επί μακρόν.
Κατόπιν ο γνωστός Β. Κουρτάκης δια μακροτάτου ιστορικού ποιήματος εξύμνησε τους ήρωες του ιερού αγώνος και τους νεωτέρους τούτους.
Και μετά ταύτα η κίνησις του κόσμου εξηκολούθησε ζωηρά μέχρι της εσπέρας.
Η λαμπαδηφορία
Η λαμπαδηφορία το εσπέρας επέστεψε τον θαυμάσιον εορτασμόν της εθνικής επετείου.
Μόλις ενύκτωσεν ήρχισεν η συγκέντρωσις των μαθητών των σχολείων.
Το Δημαρχείον εν εκπάγλω θεάματι, τα άλλα καταστήματα με τους φανούς και τον φωτισμόν και στολισμόν απετέλουν λαμπράν εικόνα.
Οι ήχοι της μουσικής έδωσαν το σύνθημα της συγκεντρώσεως του κόσμου, ο οποίος πανταχόθεν συνέρρεε.
Οι μαθηταί με πυρσούς και άδοντες ενεθουσίαζον.
Ο χορός του Κατσαΐτου ακολουθεί. Ήτο ούτως εξαίσιον φαινόμενον.
Το νέον άσμα του Ματαράγγα χειροκροτείται ψαλόμενον θαυμάσια.
Τέλος, η Μουσική ανακρούει τον εθνικόν ύμνον και δίδει το σημείον της αναχωρήσεως.
Σαϊτοπόλεμος
Επακολουθεί σαϊτοπόλεμος και ο κόσμος με ενδιαφέρον παρακολουθεί αυτόν. Οι του κόμματος του Αγίου Ιωάννου φαίνονται νικηταί, οι οποίοι και επευφημούνται.
Οι μαθηταί και ο κόσμος εκ της πλατείας διήλατον τας κεντρικάς οδούς και η ζωηρότης μετεδόθη παντού, ούτω εξηκολούθησεν η εορτή μέχρι βαθείας νυκτός και οι πάντες απήρχοντο εις τα ίδια έμπλεοι των θαυμασιωτέρων εντυπώσεων εκ της εορτής της εθνικής επετείου, η οποία τοιουτοτρόπως εστέφθη υπό εξαιρετικής επιτυχίας.
Ημίν δε πάσιν απέμεινεν η γλυκυτάτη ανάμνησις αυτής, η οποία και μας διδάσκει και μας κρατεί εν τω ιερώ καθήκοντι ημών ν’ αποτίωμεν ευγνωμοσύνην προς τους ήρωας εκείνους και να εγκαρδιώμεθα αναμιμνησκόμενοι των υπερανθρώπων πράξεων αυτών.
