Την προηγούμενη δεκαετία η μετατόπιση της πολιτικής από το ιδεολογικό πεδίο στο επικοινωνιακό εκφραζόταν συνοπτικά με το σλόγκαν: το μέσο είναι το μήνυμα. Τα τελευταία χρόνια αυτό το σλόγκαν δεν πολυγράφεται ούτε πολυακούγεται. Φαίνεται ότι έχει εμπεδωθεί σε μεγάλη έκταση και φαντάζει ως αυτονόητο. Τα μέσα επικοινωνίας πολλαπλασιάστηκαν και η εμβέλεια της πληροφορίας επεκτάθηκε. Τα μηνύματα που εκπέμπονται έχουν εξαπλωθεί με εκθετική μορφή κουβαλώντας την πληροφορία τους σε αληθινή, ψευδή ή παραμορφωμένη μορφή, ανάμικτα. Οι ιδεολογίες τι απέγιναν;
Οι ιδεολογίες αποτελούν τη κινητήρια δύναμη για τις μεταβολές που δημιουργεί σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες η πίεση των αναγκών για μια καλύτερη ζωή. Οι κυριότερες ιδεολογίες είχαν διατυπωθεί σε θεωρητική βάση κατά το 19ο αιώνα, αλλά η εφαρμογή τους σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής υλοποιήθηκε κατά τον επόμενο αιώνα. Τα αποτελέσματα που καταγράφηκαν οδηγούν στο ασφαλές συμπέρασμα ότι οι ιδεολογίες στο γενικό τους πλαίσιο προσδιόρισαν κοινωνικές τάσεις, αλλά με ατελή τρόπο, υπεραπλουστεύοντας το πολυσύνθετο «κοινωνικό γίγνεσθαι». Η εφαρμογή στην πράξη των προταγμάτων της σοσιαλιστικής ιδεολογίας σκόνταψε στη μεγάλη απόκλιση του κοινωνικού στόχου από τις επί μέρους ατομικές επιδιώξεις, τόσο στο επίπεδο της ηγεσίας όσο και στο επίπεδο των πολιτών. Η απόκλιση των προταγμάτων της καπιταλιστικής ιδεολογίας σκόνταψε στην ατελή λειτουργία των αγορών λόγω των πολλαπλών παρεμβαλλόμενων εμποδίων, αλλά και στη διαμόρφωση μονοπωλίων ή ολιγοπωλίων για πολλά προϊόντα και υπηρεσίες λόγω της συσσώρευσης κεφαλαίων. Αν, σε αυτές τις μεγάλες αποκλίσεις στην οικονομική λειτουργία των κοινωνιών, προστεθούν και οι παρεμβάσεις των πολιτικών διαχειριστών, για προώθηση των προσωπικών ή κομματικών τους συμφερόντων, προκύπτει ανάγλυφα η μεγάλη έκταση των αποκλίσεων που καταγράφεται στην εποχή μας. Παρ’ όλα αυτά οι κοινωνίες πορεύονται με σχετική σταθερότητα λόγω του ότι η, έστω και ατελής, εφαρμογή των ιδεολογικών προταγμάτων έχει οδηγήσει σε ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου στις περισσότερες χώρες του πλανήτη μας.
Στον αιώνα μας, τον 21ο, έχει διαμορφωθεί ένα ακόμα κυρίαρχο στοιχείο: το επικοινωνιακό. Από την ατελή μορφή της άμεσης, της ταχυδρομικής ή της τηλεγραφικής επικοινωνίας, έχομε οδηγηθεί σε πολυεπικοινωνία. Έτσι, το κάθε μήνυμα πολλαπλασιάζεται σε σύντομο χρόνο και φθάνει άμεσα σε απεριόριστες αποστάσεις. Ακόμα χειρότερα, αν το μήνυμα είναι στρεβλό ή παραπλανητικό, μαζί του πολλαπλασιάζεται, φθάνοντας στους δυνητικούς αποδέκτες του, και το τυχόν παραμορφωτικό περιεχόμενό του. Το ομιχλώδες αυτό τοπίο φαίνεται σε μια πρώτη προσέγγιση ότι είναι αξεδιάλυτο, αλλά σε μια ψυχραιμότερη προσέγγιση ίσως μπορεί να μπει σε κάποιας μορφής διαχείριση.
Προαπαιτούμενο, για αποτελεσματική διαχείριση των επικοινωνιακών μηνυμάτων από τους αποδέκτες τους, είναι η δυνατότητά τους για παρεμβολή φίλτρων κατάλληλων να εντοπίζουν τα ατελή ή παραμορφωμένα στοιχεία που εμπεριέχουν. Το απλούστερο στοιχείο είναι η βούληση των αποδεκτών για επεξεργασία του περιεχομένου των μηνυμάτων μέσω της διεγερμένης διαίσθησής τους. Η δεύτερη και σημαντικότερη διαδικασία φιλτραρίσματος απαιτεί την ύπαρξη ισχυρής βάσης γενικής παιδείας, ώστε ο παραλήπτης να μπορεί να προβαίνει σε μια πρώτη, γενικού χαρακτήρα, προσέγγιση του περιεχομένου μηνυμάτων, για να εντοπιστούν έτσι τα κίνητρα και οι σκοπιμότητες των αποστολέων τους. Με τα δύο αυτά φίλτρα ο μέσος πολίτης θα έχει κάνει ένα σημαντικό βήμα προς την αποκάθαρση του περιεχομένου των μηνυμάτων, για να μπορεί έτσι να προχωρήσει στην επόμενη αποφασιστική φάση.
Η ιδιότητα του πολίτη, πρωτοδιατυπωμένη από τις κοινωνίες της Αρχαίας Ελλάδος, συνδέεται με την άμεση συμμετοχή του στις κοινές υποθέσεις. Κρατώντας ως σημείο αφετηρίας αυτό το στοιχείο, στις σύγχρονες δημοκρατίες των αντιπροσωπευτικών συστημάτων η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά προσδιορίζεται ανάλογα. Εκτός από τη συμμετοχή του στις εκλογικές διαδικασίες ο πολίτης έχει υποχρέωση να παρακολουθεί τα πολιτικά δρώμενα των εκλεγμένων αντιπροσώπων του σε όλη τη διάρκεια της θητείας τους και να διαμορφώνει γνώμη περί των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών θεμάτων, συσχετίζοντάς τα με το θεωρητικό ιδεολογικό του υπόβαθρο. Κυρίαρχος σκοπός κατά την άσκηση αυτής της υποχρέωσης των πολιτών είναι η διαμόρφωση αντικειμενικής γνώμης, αποκρούοντας επιδιώξεις χειραγώγησης που μπορεί να δημιουργηθούν από τα πολύμορφα μέσα επικοινωνίας της σύγχρονης εποχής. Έτσι διαμορφώνεται, κατά τη σύγχρονη εποχή, το πλαίσιο σύνθεσης των ιδεολογικών υποβάθρων του πολίτη με τις ανάγκες της ζωής του.
Του Νίκου Ευστρ. Μαραμπέα
