Το δικαίωμα στην πόλη, που αποτελεί τη συνισταμένη όλων των δικαιωμάτων των πολιτών, παρέχει τη δυνατότητα για παρεμβάσεις βελτίωσης της πόλης και της ποιότητας ζωής των πολιτών, αλλά και δικαίωμα για να διαμορφώσουμε μια διαφορετική πόλη από αυτή που μας επιβάλλουν.
Το δικαίωμα στην πόλη είναι ένα συλλογικό δικαίωμα που ανήκει σε όλους τους πολίτες, που (πρέπει να) παρέχει και νομιμοποιεί τη δράση και οργάνωση σύμφωνα με τις χρήσεις και τα έθιμά τους, με στόχο την αναζήτηση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου ζωής.
Κάθε πολίτης πρέπει να έχει δικαίωμα στην πόλη χωρίς διακρίσεις, δηλαδή ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία και τις άλλες ιδιότητες του προσώπου.
Το δικαίωμα αυτό δεν έχει τη γνωστή νομική έννοια του κοινού δικαιώματος που ορίζεται ως εξουσία που παρέχει η έννομη τάξη για την ικανοποίηση συμφέροντος που αναγνωρίζει η έννομη τάξη, λ.χ. αν ως αγοραστής ενός πράγματος πληρώσεις το τίμημα στον πωλητή, έχεις δικαίωμα (αξίωση) να σου μεταβιβαστεί και παραδοθεί από τον πωλητή. Ούτε και κατατάσσεται στα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Δε δημιουργεί αξίωση του ατόμου έναντι του κράτους, όπως το ατομικό δικαίωμα (λ.χ. δικαίωμα ιδιοκτησίας, το άσυλο και το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής, η θρησκευτική ελευθερία κ.λπ.).
Επίσης, δεν είναι αγώγιμα, δηλαδή σε περίπτωση προσβολής τους δεν παρέχεται δικαστική προστασία. Ακόμη, δεν αποτελούν κοινωνικά δικαιώματα (απόκτηση κατοικίας από αυτούς που στερούνται, δικαίωμα στην εργασία κ.λπ.) τα οποία θεσπίζουν υποχρεώσεις για το κράτος χωρίς να γεννούν αντίστοιχο δικαίωμα στο φορέα του δικαιώματος κατά του κράτους.
Η κινητοποίησή του, όμως, για την κατάκτησή του έχει πολιτική διάσταση και θα μπορούσαμε να το κατατάξουμε στα οιονεί πολιτικά δικαιώματα.
Τα πολιτικά δικαιώματα (δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι, δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας κ.λπ.) έχουν ως αντικείμενο την ενεργό συμμετοχή του πολίτη, όχι μόνο στη διαμόρφωση της πολιτειακής βούλησης αλλά και στην άσκηση της δημόσιας εξουσίας.
Το βασικό στοιχείο του δικαιώματος στην πόλη είναι η ισότιμη απόλαυση της πόλης. Είναι η αξίωση όλων των πολιτών της πόλης, γιατί αποτελεί τη σύνθεση όλων των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται στον πολίτη. Ενδεικτικά αναφέρονται το δικαίωμα του πολίτη για «πράσινη» πόλη, το δικαίωμα στην καθημερινή ζωή, το δικαίωμα απόλαυσης των δημόσιων χώρων, το δικαίωμα στην ελεύθερη κυκλοφορία, το δικαίωμα στην πρόσβαση στους ελεύθερους χώρους, το δικαίωμα για τη δημιουργία μιας πράσινης πόλης και το δικαίωμα στην καθημερινή ζωή.
Η συνεχώς αυξανόμενη αστικοποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού (σήμερα το 65-70% ζει στις πόλεις) ανησυχεί όλες τις χώρες του πλανήτη. Προκειμένου να αναγνωριστεί το δικαίωμα του πολίτη στην πόλη διαμορφώθηκαν από τις παγκόσμιες συναντήσεις, ιδιαίτερα στο Πόρτο Αλέγκρε Βραζιλίας (2001) και στη Βαρκελώνη της Ισπανίας (2004), διάφοροι Χάρτες, δηλαδή επίσημα κείμενα στα οποία καταγράφονται κωδικοποιημένες οι βασικές αρχές, οι διακηρύξεις, που διέπουν τη λειτουργία μιας χώρας.
Στο πλαίσιο συστήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαμορφώθηκε ο Παγκόσμιος Καταστατικός Χάρτης για το Δικαίωμα στην Πόλη, που συντάχθηκε το 2004 στη Βαρκελώνη.
Ο Χάρτης αποτελείται από πέντε μέρη και περιλαμβάνει 23 άρθρα με θέματα, τα σπουδαιότερα από τα οποία αναφέρονται στα ακόλουθα:
Το πρώτο μέρος αναφέρεται στο δικαίωμα στην πόλη (καθένας έχει το δικαίωμα αυτό χωρίς διακρίσεις) και τις αρχές του δικαιώματος στην πόλη.
Το δεύτερο μέρος αφορά στα σχετικά με τη διαχείριση των πόλεων δικαιώματα (δημοκρατική διαχείριση, κοινωνική λειτουργία της πόλης, κοινωνική λειτουργία της ιδιοκτησίας, πλήρης άσκηση του δικαιώματος του πολίτη κ.λπ., βιώσιμη και ισόρροπη αστική ανάπτυξη, συμμετοχή στο σχεδιασμό του προϋπολογισμού της πόλης, διαφάνεια στη διαχείριση της πόλης, δικαιώματα στη δημόσια ενημέρωση, πληροφόρηση).
Το τρίτο μέρος αναφέρεται στα αστικά και πολιτικά δικαιώματα της πόλης (πολιτική συμμετοχή, το δικαίωμα στη δημόσια ασφάλεια, στην κατοικία, στην εκπαίδευση, στην εργασία, στον πολιτισμό και την ανάπαυση, στην υγεία).
Το τέταρτο μέρος περιλαμβάνει τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και περιβαλλοντικά δικαιώματα των πόλεων και το πέμπτο μέρος μέτρα για την εφαρμογή του δικαιώματος στην πόλη κ.λπ.
Του Δημήτρη Γ. Χριστοφιλόπουλου
Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών
