«Πρέπει να ξεχωρίσουμε το τι εννοούμε όταν λέμε «έθιμο», διότι γίνεται σύγχυση μεταξύ των αυθεντικών παλαιών εθίμων και των επίπλαστων που δημιουργήθηκαν για να τραβήξουν επισκέπτες στην περιοχή τους»
Ο Χρήστος Ζερίτης είναι ένας πολύτιμος θεματοφύλακας της λαϊκής παράδοσης της γενέτειράς του (μεσσηνιακή Μάνη) και των τόπων που επέλεξε να κατοικεί (χωριά Ταϋγέτου Αλαγονία-Νέδουσα και Καλαμάτα). Ορμώμενος από μια παιδική παρόρμηση που συνεχίζει να τον ακολουθεί την εποχή της συνταξιοδότησης και συνειδητοποιώντας από πολύ νωρίς πως ό,τι δεν καταγραφεί κινδυνεύει να χαθεί ανεπιστρεπτί, έκανε σκοπό ζωής τη διάσωση εθίμων και προφορικών παραδόσεων. Όχι σε μια στείρα προσήλωση στο παρελθόν, αλλά αναδεικνύοντας την αξία του στο σήμερα, με την πεποίθηση ότι εκεί υπάρχει μια αγνότητα που μας δείχνει το δρόμο της Αρετής.
«Χιλιάδες λαογραφικές συλλογές βρίσκονται σε διάφορα αρχεία αλλά παρόλα αυτά πάντα θα υπάρχουν θέματα που δεν έχουν καταγραφεί» δίνει με λόγια και με έργα το έναυσμα για συνέχιση της προσπάθειας, ενώ ο ίδιος μετά την Ευετηρία της Νέδουσας και το Σαϊτοπόλεμο της Καλαμάτας, ακολουθεί τα ίχνη της ιστορίας για «τα Ξωμόνια» της Μεγάλης Πέμπτης στα ταπεινά εκκλησάκια της μεσσηνιακής πρωτεύουσας…
Ας μας τα πει όμως καλύτερα ο ίδιος ο Χρήστος Ζερίτης, μέσα από την παρακάτω συνέντευξη:
-Πώς ξεκίνησες να ασχολείσαι με τη λαογραφία;
Από μικρή ηλικία μού άρεσαν οι διηγήσεις της Μανιάτισσας γιαγιάς μου Ευτυχίας Κατσαρέα και, γύρω στα δεκαπέντε μου, άρχισα να καταγράφω τα αινίγματα, τα παραμύθια και τις μυθίες που μου έλεγε, κυρίως τις χειμωνιάτικες μέρες που βρισκόμουν στο χωριό Πολιάνα (σήμερα Άγιος Νίκων) για το μάζεμα του ελαιόκαρπου. Αργότερα ως φοιτητής το 1975 πήγα για λίγο καιρό στο Θέατρο Δόρας Στράτου και διδάχθηκα παραδοσιακούς χορούς.
Εκεί γνώρισα αρκετά νέα παιδιά από διάφορα μέρη της Ελλάδος που αγαπούσαν τον χορό και γνώριζαν πολλά λαογραφικά θέματα, καθώς και πολλούς ηλικιωμένους από όλη την Ελλάδα που έρχονταν στο θέατρο και δίδασκαν την αυθεντική χορογραφία γνωστών χορών αλλά και μας μάθαιναν νέους άγνωστους τότε χορούς. Όταν επέστρεψα στην Καλαμάτα το 1986 πήγαινα στο Μορφωτικό Σύλλογο Καλαμάτας. Εκεί γνώρισα τον Αντώνη Καζάκο και τον Δημήτρη Δημέα και συντάχτηκα μαζί τους το 1994 στο Κέντρο Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας. Σε αυτό τον σύλλογο συστάθηκε Ομάδα Λαογραφικών Ερευνών στην οποία εντάχθηκα και έτσι έγινε εφικτό να ασχοληθώ εντατικά με την συλλογή λαογραφικού υλικού.
-Ποια θέματα σε έχουν απασχολήσει και που έχει φτάσει η έρευνά σου σε καθένα από αυτά;
Η Ομάδα Έρευνας του Κ.Λ.Μ.Κ. κατέγραψε παραμύθια, παροιμίες, θρύλους, μοιρολόγια και τραγούδια σε περιοχές της Μεσσηνιακής Μάνης και της Αλαγονίας. Τα μετέπειτα χρόνια ασχολήθηκα με πολυετείς μελέτες των εθίμων του Δρωμένου Ευετηρίας της Νέδουσας και του Σαϊτοπολέμου της Καλαμάτας. Κατέγραψα επίσης τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια από πολλά χωριά της Μάνης και από τα χωριά της Αλαγονίας και Νέδουσας. Όλες οι έρευνες έχουν ολοκληρωθεί.
-Πόσο δύσκολη είναι αυτή η προσπάθεια συλλογής στοιχείων και μαρτυριών, που χάνονται στο χρόνο και τη λήθη αν δεν υπάρξει έγκαιρη κινητοποίηση σαν τη δική σου;
Ο Πατέρας της Λαογραφίας, συμπολίτης μας Νικόλαος Πολίτης ήταν αυτός που άρχισε και συστηματοποίησε την συλλογή λαογραφικού υλικού. Βασικός του στόχος ήταν να καταρρίψει την θεωρία του Φαλμεράγιερ και να αποδείξει πως οι σημερινοί Έλληνες είναι κληρονόμοι της αρχαίας παράδοσης, η οποία μέσω του Βυζαντίου έφθασε στις μέρες μας. Χιλιάδες λαογραφικές συλλογές βρίσκονται σε διάφορα αρχεία αλλά παρόλα αυτά πάντα θα υπάρχουν θέματα που δεν έχουν καταγραφεί. Λίγα θα είναι όμως.
Με αυτά τα δύο θέματα της Νέδουσας και του Σαϊτοπόλεμου ασχολήθηκα και έχω πρωτογενείς μελέτες. Εκτός από τα παλαιότερα λαογραφικά θέματα που πιθανόν δεν έχουν ακόμη καταγραφεί και διασωθεί, υπάρχει στην σημερινή καθημερινότητα άφθονο υλικό προς συλλογή. Η Λαογραφία έχει δυναμική και καθημερινώς δημιουργούνται νέα θέματα, για συμπεριφορές, λόγο και πράξεις. Στο ενδιαφέρον του καθενός μας βρίσκεται και η ευκαιρία καταγραφής και μελέτης της.
-Τι θέση έχουν η παράδοση και τα έθιμα στη σύγχρονη εποχή; Και πώς γίνεται ο διαχωρισμός ανάμεσα στο παρωχημένο και αυτό που είναι ζωτικής σημασίας να διατηρηθεί;
Η Παράδοση και τα Έθιμα καθορίζουν την ζωή μας και σήμερα. Έθιμα που δημιουργήθηκαν σε προηγούμενες φάσεις της πολιτιστικής ζωής του λαού μας έχουν και σήμερα ισχύ όχι μόνο επειδή είναι παλαιά, αλλά διότι είναι αγνά και μας δείχνουν το δρόμο της Αρετής. Φέρνω δύο τοπικά παραδείγματα :
α) Το Δρώμενο Ευετηρίας της Νέδουσας έρχεται από πρωτόγονες εποχές ίσως και πριν την διαμόρφωση γιορτών σαν τα «Κατ’ αγρούς Διονύσια». Τα μοτίβα που δομούν το Δρώμενο έχουν και σκοπό και στόχο. Την εξασφάλιση της γονιμότητας, της Υγείας και της καλής γεωργικής και κτηνοτροφικής χρονιάς. Αν δεν γίνει μια χρονιά το Δρώμενο «δεν θα είναι καλό για το χωριό», όπως ακράδαντα πιστεύουν οι κάτοικοι της Νέδουσας.
Στις μέρες μας που από τους φούρνους αγοράζομε έτοιμο ψωμί, που ψωνίζομε από τα σούπερ μάρκετ, από τα κρεοπωλεία, τα ιχθυοπωλεία, που οι γυναίκες γεννούν στα μαιευτήρια με ιατρούς δίπλα τους, που τα ζώα οικόσιτα και μη έχουν την φροντίδα τους, που τα πουλερικά αναπαράγονται με μηχανήματα, και ένα πλήθος από άλλα θέματα τα οποία απολαμβάνουμε χωρίς φόβο και κόπο, πριν από 10.000 χρόνια αυτά ήταν αδιανόητα.
Ο παλαιός άνθρωπος πάλευε κάθε μέρα σκληρά για να τα εξασφαλίσει. Ζητούσε βοήθεια από τη Φύση και από τους Θεούς που πίστευε. Το συμπέρασμα είναι πως το Δρώμενο της Νέδουσας μπορεί να μην έχει λειτουργική αξία σήμερα, είχε όμως όταν δομήθηκε διότι τότε η γονιμότητα και η παραγωγή αγαθών ήταν στο έλεος των καιρικών συνθηκών, των χθόνιων και επουράνιων θεοτήτων και οι άνθρωποι τα πίστευαν αυτά και προσπαθούσαν με τη μέθοδο της αναλογικής μαγείας να τα εξασφαλίσουν για την επιβίωσή τους.
β) Το Καρναβάλι της Καλαμάτας που δημιουργήθηκε πρόσφατα έχει κάποιον ανώτερο σκοπό εκτός από την διασκέδαση; Αν δεν γίνει μια χρονιά θα λείψει από κάποια κοινότητα που στηρίζει την επιβίωσή της σε αυτό;
Υπάρχουν λοιπόν τα αυθεντικά αγροτικά έθιμα με ευγενείς στόχους και σκοπούς και τα αστικά έθιμα που φτιάχτηκαν απλώς για να εξυπηρετήσουν αμφίβολες διασκεδαστικές «ανάγκες» των αστών. Των αστών δηλαδή που τακτικά διασκεδάζουν, ασκούνται στην κρεατοφαγία καθημερινώς και την Τσικνοπέμπτη τσικνίζουν, κινούνται με τα οχήματά τους και έχουν όλες τις ανέσεις που παρέχει ο αστικός πολιτισμός.
Ποιο λοιπόν από τα δύο παραδείγματα είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση μιας κοινότητας;
-Ειδικά τα νέα παιδιά ενδιαφέρονται για την παράδοση; Με ποιο τρόπο μπορεί να ενισχυθεί αυτή η σχέση;
Οι νέοι άνθρωποι διαμορφώνουν την αισθητική τους ανάλογα με την οικογενειακή, κοινωνική και πολιτιστική προέλευσή τους. Δεκάδες παιδιά παίρνουν μέρος σε αυθεντικές παραδοσιακές γιορτές και εκατοντάδες-χιλιάδες παιδιά παίρνουν μέρος σε αστικές γιορτές. Η αισθητική κάνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει. Κανένα παιδί δεν μπορείς να το πιέσεις να μην πάει στο Καρναβάλι της Καλαμάτας αν θέλει να πάει. Το ίδιο και με τη Νέδουσα αλλά και σε άλλες παραδοσιακές γιορτές.
Το κακό είναι πως πολλές παραδοσιακές γιορτές τροποποίησαν κακότροπα τον αυθεντικό χαρακτήρα τους και μετατράπηκαν σε καρικατούρες προκειμένου να μην χάσουν τους συμμετέχοντες και τους θεατές. Στη Νέδουσα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Το Δρώμενο της Νέδουσας δεν πρόκειται ποτέ να αλλοιωθεί διότι αυτοί που το πράττουν δεν ενδιαφέρονται για θεατές. Το κάνουν όπως το έκαναν οι πρόγονοί τους για το καλό του χωριού τους. Όσοι πάνε στη Νέδουσα δεν πάνε ως θεατές αλλά ως συνεορταστές και συμποσιαστές. Πολλά σημερινά παιδιά έχουν το ένστικτο, τη μόρφωση και την αισθητική να επιλέγουν αυτό που τους «ψυχαγωγεί» από αυτό που τους «διασκεδάζει».
-Ο Σαϊτοπόλεμος της Καλαμάτας είναι ένα ακόμη σημαντικό έθιμο με μακρά παράδοση. Μπορεί και πρέπει να συνεχιστεί μετά το σοκαριστικό δυστύχημα με τον θάνατο του εικονολήπτη Κώστα Θεοδωρακάκη το 2019 που ανέδειξε τραγικά την επικινδυνότητα που υπάρχει;
Ο Σαϊτοπόλεμος είναι ένα παμπάλαιο έθιμο της Καλαμάτας. Έχει συνδεθεί με θρύλους σε παλαιότερες ιστορικές εποχές και η ύπαρξή του αναδείκνυε την ιστορία και την παράδοση του τόπου μας, εκτός του ότι προσέφερε «το αναγκαίο όφελος στην τοπική κοινωνία» παράλληλα με την αυθεντικότητά του.
Όλοι όσοι το αγαπάμε νιώθουμε τύψεις επειδή αυτό το οποίο εμείς λατρεύουμε έγινε αφορμή να χάσει την ζωή του ένας άνθρωπος. Αυτή την περίοδο λοιπόν δεν πρέπει να μιλάμε για την συνέχιση του εθίμου αυτού.
Αν ποτέ ξαναγίνει θα πρέπει πρώτα η Πολιτεία να έχει θεσμοθετήσει την διεξαγωγή αυτού του είδους των εθίμων. Το Αγρίνιο, η Χίος αλλά και άλλα μέρη της Ελλάδος διαθέτουν παρόμοια έθιμα τα οποία συνδέουν το σήμερα με το χθες. Πουθενά δεν έχει επέμβει το Κράτος για να εξασφαλίσει την συνέχισή τους σε θεσμοθετημένα πλαίσια, όπως έχει γίνει σε παρόμοια έθιμα στο εξωτερικό π.χ. ταύροι της Παμπλόνας.
-Υπάρχουν άλλα αξιόλογα έθιμα στην περιοχή μας, που αγνοεί ο πολύς κόσμος και αξίζει να αναδειχθούν;
Πρέπει να ξεχωρίσουμε το τι εννοούμε όταν λέμε «έθιμο», διότι γίνεται σύγχυση μεταξύ των αυθεντικών παλαιών εθίμων και των επίπλαστων που δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια για να τραβήξουν επισκέπτες στην περιοχή τους. Δεν με ενδιέφεραν ποτέ αυτά. Μπορώ όμως να αναφέρω πως υπάρχει ένα έθιμο στην Καλαμάτα, αυτό της Μεγάλης Πέμπτης, «τα Ξωμόνια», το οποίο έχω μελετήσει και θεωρώ πως είναι μοναδικό. Είναι η ολονύκτια περιήγηση στα ξωκκλήσια της βόρειας Καλαμάτας προκειμένου να αναφθούν τα καντηλάκια τους και να λειτουργήσουν για λίγο με κόσμο, σε μια περίοδο κατάνυξης στην οποία «πρωταγωνιστούν» οι μεγάλες εκκλησίες. Είναι μια πράξη σεβασμού από θρησκευόμενους ανθρώπους προς αυτά τα παραμελημένα ξωκκλήσια τα οποία κατασκεύασε η πίστη ευσεβών ανθρώπων.
Χ.Ε.
