Δέκα χρόνια από τότε που ιδρύθηκαν σε Πύλο και Σαπιέντζα δεν έγιναν ποτέ επισκέψιμοι
Δέκα ολόκληρα χρόνια συμπληρώνονται σε λίγους μήνες, από τις 3 Οκτωβρίου του 2013, που η Μεσσηνία και, κυρίως, η Πύλος πανηγύριζαν την έκδοση του ΦΕΚ με το οποίο χαρακτηρίσθηκαν ως επισκέψιμοι Ενάλιοι Αρχαιολογικοί Χώροι (καταδυτικά πάρκα) ο Κόλπος του Ναυαρίνου και ο θαλάσσιος χώρος πλησίον της νήσου Σαπιέντζα, στην άκρα Σπίθα. Τότε ήταν οι δύο πρώτοι που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα!
Δέκα χρόνια μετά, και παρά τις χαρμόσυνες εξαγγελίες και τις ανακοινώσεις, δεν έχει γίνει μισό βήμα παραπάνω. Ούτε από το υπουργείο Πολιτισμού ούτε από τον αντίστοιχο Δήμο Πύλου-Νέστορος.
Τα δύο αυτά μεγαλόπνοα έργα κι ενώ θα μπορούσαν να έχουν γίνει παγκοσμίως γνωστά και να προβάλλονται, συνεχίζουν να κρύβουν τη γοητεία των αρχαιολογικών θησαυρών στο βυθό της θάλασσας.
Ψάξαμε όσο μπορούσαμε το γιατί, αλλά καθαρές απαντήσεις δε λάβαμε. Από τον μεν Δήμο Πύλου-Νέστορος, παρά τις επανειλημμένες οχλήσεις μας, δεν καταφέραμε να πάρουμε απάντηση. Από δε το υπουργείο Πολιτισμού – μετά μια αρκετά μεγάλη διαδικασία- λάβαμε την απάντηση ότι το… εγχείρημα είναι πολύπλοκο και απαιτείται περισσότερος χρόνος (!), ενώ αφήνει και αιχμές για τους τοπικούς φορείς, λέγοντας ότι «απαιτείται και η έμπρακτη εμπλοκή τους».
Οι δύο πρώτοι στην Ελλάδα
Στις 3 Οκτωβρίου του 2013 στο ΦΕΚ 2489Δ δημοσιεύθηκε η κοινή απόφαση των υπουργών Πολιτισμού και Αθλητισμού, Πάνου Παναγιωτόπουλου και Ναυτιλίας και Αιγαίου, Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη, με την οποία ιδρύονταν οι δύο πρώτοι στην Ελλάδα Επισκέψιμοι Ενάλιοι Αρχαιολογικοί Χώροι και, μάλιστα, σε θαλάσσιες περιοχές σπουδαίου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος:
Στον ενάλιο αρχαιολογικό χώρο της Μεθώνης, πλησίον της νήσου Σαπιέντζα, στην άκρα Σπίθα, όπου βρίσκονται τα παγκόσμια γνωστά αρχαία ναυάγια με τους κίονες από το περιστύλιο του ναού του Ηρώδη και τις γλυπτές σαρκοφάγους της Τροίας, όπως και στο θαλάσσιο χώρο εντός του κηρυγμένου ενάλιου αρχαιολογικού χώρου στον Κόλπο του Ναυαρίνου, όπου από το Φεβρουάριο του 1980 είναι βυθισμένο το δεξαμενόπλοιο “Irene’s Serenade”, ένα από τα μεγαλύτερα επισκέψιμα ναυάγια του κόσμου.
Τότε είχε ανακοινωθεί ότι τα μοναδικά υποβρύχια αξιοθέατα, κρυμμένα μέχρι τώρα στην αφάνεια, θα είναι πλέον επισκέψιμα από τους Έλληνες και ξένους αυτοδύτες, καθώς θα επιτρέπεται η καθοδηγούμενη επίσκεψη, η ερασιτεχνική φωτογράφιση στο πλαίσιο της καθοδηγούμενης επίσκεψης, αλλά και η επισκόπηση του βυθού με σκάφη διαφανούς πυθμένα για τους μη δύτες, ενώ θα δίνεται και η δυνατότητα πάσης φύσεως επιστημονικής έρευνας, με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Την ίδρυση είχαν προωθήσει η τότε γενική γραμματέας (και νυν υπουργός) Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη και η προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, Αγγελική Σίμωσι.
Μάλιστα, τότε είχε επίσημα ανακοινωθεί ότι τα δύο πάρκα έχουν προγραμματιστεί να λειτουργήσουν μέχρι το καλοκαίρι του 2014, προσφέροντας στην περιοχή της Μεσσηνίας ουσιώδες συγκριτικό πλεονέκτημα στη διεθνή τουριστική αγορά, καθώς και νέες θέσεις εργασίας, αφού γύρω από τα πάρκα ήταν σίγουρο ότι θα αναπτυχθούν καταδυτικά κέντρα και πλήθος άλλων δραστηριοτήτων εξυπηρέτησης των επισκεπτών.
Προβαλλόταν, δε, τότε από το Δήμο Πύλου ότι τα έργα μπορούν να γίνουν με ελάχιστες επενδύσεις και τονιζόταν σε ανακοινώσεις του ότι «δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η ίδρυση και λειτουργία των δύο αυτών επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων μπορεί να μετατρέψει την Ελλάδα, με τα μοναδικά νερά της, σε Καραϊβική της Ευρώπης, αλλά και να βρει μιμητές σε ολόκληρη τη χώρα»!
Νίπτουν τας χείρας τους
Φεβρουάριος του 2023 και από τότε, ούτε που ξανακούσαμε για τους δύο αυτούς Ενάλιους Αρχαιολογικούς Χώρους.
Από το Δήμο Πύλου-Νέστορος, δυστυχώς, δεν καταφέρναμε να πάρουμε απάντηση για το πού βρίσκονται οι διαδικασίες ή αν γίνονται κάποιες ενέργειες από τη Δημοτική Αρχή προς την κατεύθυνση λειτουργίας τους.
Απευθυνθήκαμε και στην κεντρική Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και έπειτα από αρκετή διαδικασία, η απάντηση που λάβαμε από το ίδιο το υπουργείο δεν ήταν καθόλου διαφωτιστική για το τι θα γίνει, τελικά, με τη λειτουργία τους. Μάλλον απογοητευτική ήταν, από κάθε έννοια.
Το υπουργείο Πολιτισμού, λοιπόν, επίσημα μας ενημέρωσε ότι «στην περιοχή του Ναυαρίνου και της Μεθώνης έχουν χαρακτηριστεί ως Επισκέψιμοι Ενάλιοι Αρχαιολογικοί Χώροι ο Κόλπος του Ναυαρίνου, όπου, ως γνωστόν, έλαβε χώρα η ναυμαχία του 1827 και ο θαλάσσιος χώρος πλησίον της νήσου Σαπιέντζα, στην άκρα Σπίθα (Υ.Α. με αριθμ. ΥΠΠΟΑ/ ΓΔΑΠΚ/ ΔΙΠΚΑ/ ΤΑΧ/ Φ41/ 176862/ 94489/11963/5535, ΦΕΚ2489/τΒ/03-10-2013), όπου σώζονται δύο ναυάγια σε μικρό βάθος από την επιφάνεια της θάλασσας, εκ των οποίων το πρώτο με φορτίο κιόνων και το δεύτερο με φορτίο σαρκοφάγων (Ρωμαϊκής Περιόδου)».
Στα δε ερωτήματα γιατί δεν έχουν λειτουργήσει οι δύο αυτοί χώροι, σε ποιο στάδιο βρίσκεται η συγκεκριμένη διαδικασία και αν εξετάζονται άλλοι ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι στη Μεσσηνία, η απάντηση ήταν η εξής: «Από την εμπειρία της πιλοτικής λειτουργίας των επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων προκύπτει η πολυπλοκότητα του όλου εγχειρήματος ως προς τη λειτουργία των χώρων, και προφανώς απαιτείται περισσότερος χρόνος για να διαπιστωθούν τα προβλήματα και οι δυσλειτουργίες και, κυρίως, να εξευρεθούν οι αρμόζουσες λύσεις και ακολούθως να εφαρμοστούν και να γίνουν συντεταγμένα τα επόμενα βήματα, ως προς το άνοιγμα νέων χώρων.
Είναι, πάντως, προφανές, και πάλι με βάση την εμπειρία που έχει αποκομισθεί, ότι για την εύρυθμη και αποδοτική λειτουργία των Ενάλιων Αρχαιολογικών Χώρων και με γνώμονα την προστασία της υποβρύχιας πολιτιστικής κληρονομιάς, απαιτείται και η έμπρακτη εμπλοκή των τοπικών φορέων».
Πάντως, το 2014, η τότε προϊσταμένη της Εφορείας, Αγγελική Σίμωσι, μιλώντας στην «Καθημερινή», είχε τονίσει ότι έχει «προχωρήσει αρκετά το θέμα των επισκέψιμων αρχαιολογικών υποβρυχίων πάρκων. Το πρώτο αφορά στο σύγχρονο δεξαμενόπλοιο “Irene’s Serenade”, που είναι βυθισμένο στον κόλπο του Ναυαρίνου, που θα είναι έτοιμο μέσα στο 2015. Ακολουθούν τα δύο αρχαία ναυάγια στη Μεθώνη, που είχαν αντιστοίχως ως φορτίο κίονες και σαρκοφάγους».
Αλλά και πάλι δεν έγινε τίποτα…
Ναυάγιο «Κιόνων» στη Σαπιέντζα
Τα αρχαιολογικά ευρήματα στο βυθό κοντά στο βόρειο ακρωτήριο της Σαπιέντζας (ακρωτήριο Καρσί), απέναντι από τη Μεθώνη, είχαν πρωτοεντοπισθεί από ντόπιους ψαράδες γύρω στο 1920.
Το 1925, ο ιστοριοδίφης δικηγόρος Διονύσιος Πόταρης (1860-1932), με την υπόδειξη των ψαράδων, εντόπισε αλλά και κατέγραψε τα «μάρμαρα», σε απόσταση 50-60 μέτρων από τη βόρεια ακτή της Σαπιέντζας και σε βάθος 6-7 μέτρων. Τότε σχημάτισε την ορθή γνώμη ότι επρόκειτο για ναυάγιο πλοίου, που μετέφερε αρχαιότητες.
Το ναυάγιο των κιόνων βρίσκεται σε βάθος περίπου 10 μέτρων, πλησίον του ακρωτηρίου Σπίθα. Οι κίονες είναι διασκορπισμένοι σε έκταση 30 περίπου τ.μ., ενώ το ναυάγιο απέχει 10 μ. από την άκρη του ακρωτηρίου. Μέρος του αριθμού των κιόνων είναι τοποθετημένοι στο βυθό ο ένας δίπλα στον άλλον, όπως πιθανόν θα ήταν στο βυθισμένο πλοίο, ενώ άλλα τεμάχια είναι διάσπαρτα στο βυθό. Εντοπίσθηκαν 34 τμήματα τεμαχισμένων μονολίθων αρράβδωτων κιόνων, εκ των οποίων ο ένας μόνο είναι ακέραιος και έχει ύψος 8 μέτρα και διάμετρο 0,90 μ. Από τα 34 τεμάχια, τα 28 είναι συγκεντρωμένα και τα 6 βρίσκονται σε απόσταση 60 μέτρων από τα υπόλοιπα.
Οι κίονες είναι κατασκευασμένοι από ερυθρωπό γρανίτη της ίδιας ποιότητας με αυτόν του κίονα που βρίσκεται εντός του Φρουρίου της Μεθώνης και στήθηκε το 1493/4 από το ναύαρχο Francesco Bebo σε ανάμνηση της επανακτήσεως του Κάστρου από τους Ενετούς, τοποθετώντας τη βύθιση του πλοίου σε προγενέστερους χρόνους. Ο γρανίτης αυτός συναντάται μόνο στην Αίγυπτο, την Ξάνθη, την Καβάλα και τη Μύκονο.
Η μελέτη του τεμαχίων, αλλά και του σχεδίου των κιόνων, δείχνει ότι προέρχονται από ένα οικοδόμημα που κατεδαφίστηκε ή κατέρρευσε και περιλάμβανε συνολικά 16 κίονες. Το βυθισμένο πλοίο μετέφερε μέρος μόνο του συνόλου των κιόνων και εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα τεμάχια είναι ανωμάλως θραυσμένα και δε συναρμολογούνται. Μερικοί κίονες έχουν κυκλικές κεφαλές σαν να έχουν χρησιμοποιηθεί για δέσιμο πλοίων πλησίον «μόλου».
Ναυάγιο «Σαρκοφάγων» στη Σαπιέντζα
Βόρεια της νήσου Σαπιέντζα και σε σχετικά μικρή απόσταση από το ναυάγιο των κιόνων, ένα δεύτερο ναυάγιο εντοπίστηκε σε βάθος 15 μέτρων. Το φορτίο του αποτελείται από λίθινες σαρκοφάγους με τα καλύμματά τους. Εκτός από μία που τεμαχίστηκε πιθανώς κατά τη βύθιση του πλοίου και τη συντριβή της στο βράχο, οι υπόλοιπες είναι άθικτες, με διαστάσεις 2,20 x 0,80 μ.
Φέρουν ανάγλυφη απλή διακόσμηση από φυτικά μοτίβα, βουκράνια και τύμπανα, ενώ τα καλύμματα είναι σαμαρωτά, με υποτυπώδη σχηματοποιημένη διακόσμηση μόνο στις γωνίες. Το ναυάγιο αυτό χρονολογείται στον 3ο αι. μ.Χ.
Ναυάγιο «Irene’s Serenade» στο Ναβαρίνο
Το δεξαμενόπλοιο «Irene’s Serenade» ταξίδευε φορτωμένο με 103.000 τόνους πετρελαίου από την Τουρκία προς Τεργέστη. Προσέγγισε την Πύλο, προκειμένου να ανεφοδιαστεί με τρόφιμα.
Γύρω στις 4.00 το απόγευμα του Σαββάτου 23 Φεβρουαρίου 1980 ακούστηκε μια έκρηξη. Το δεξαμενόπλοιο τυλίχτηκε στις φλόγες και σε λίγη ώρα πυκνά σύννεφα καπνού είχαν σκεπάσει όλη την Πύλο.
Η έκρηξη, όπως διαπιστώθηκε αργότερα, προκλήθηκε από σπινθήρα λόγω τριβής της άγκυρας, σε συνδυασμό με την ύπαρξη αερίων από το φορτίο στο υπόστεγο του πλοίου. Εκεί βρίσκονταν την ώρα της έκρηξης δύο ναυτικοί, ο υποπλοίαρχος Γιώργος Πολυδωράτος και ο ναύκληρος Σπύρος Μποζίκης. Αμφότεροι σκοτώθηκαν επί τόπου.
Η φωτιά είχε καλύψει κάθε περιοχή που έφτανε ανθρώπινο μάτι. 40.000 τόνοι πετρέλαιο κάηκαν, άλλοι 35.000 τόνοι διασκορπίστηκαν στη θάλασσα, ενώ ακόμη 25.000 τόνοι εξατμίστηκαν!
Ανθρώπινες ζωές κινδύνευσαν, αλλά χάρη στην αυτοθυσία του Βελισσάρη Καραβία σώθηκαν οι 29 από τους 31 επιβαίνοντας στο καράβι.
Το τάνκερ των 110.000 τόνων, 300 μέτρων μήκους και 47 μέτρων πλάτους, βυθίστηκε την επόμενη ημέρα και πρόκειται για το μεγαλύτερο ναυάγιο στη μεσόγειο.
Ναυάγιο στις «Λάμπες» Μεθώνης
Υπάρχουν βέβαια και νεώτερα ναυάγια καταγεγραμμένα από το υπουργείο Πολιτισμού, όπως αυτό στην περιοχή Λάμπες, στον κόλπο της Μεθώνης.
Το ναυάγιο εντοπίστηκε από καταδυτικό κλιμάκιο της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων, στη θαλάσσια περιοχή ανατολικά της Μεθώνης, στη θέση «Βράχος του Καρασουμάνη» και χρονολογείται στους νεότερους χρόνους.
Το καράβι ήταν φορτηγό και μετέφερε οικοδομικά υλικά, όπως κεραμίδια από τη Μασσαλία, τούβλα και σακιά ασβέστου. Οι σωζόμενες διαστάσεις του είναι 40Χ16 μέτρα. Το φορτίο του διατηρείται άθικτο, με τη σειρά που είχε τοποθετηθεί το εμπόρευμα για τη θαλάσσια μεταφορά του. Τμήματα από το ξύλινο σκαρί του καραβιού γίνονται ορατά στον αμμώδη πυθμένα, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται θαμμένο στην άμμο.
Τα κεραμίδια φέρουν επιγραφή του εργοστασίου παραγωγής τους. Το 19ο αι. είναι γνωστό το εμπόριο εισαγωγής των φημισμένων κεραμιδιών της Μασσαλίας, τα οποία κοσμούσαν τις στέγες των νεοκλασικών σπιτιών της χώρας μας.
Κατά τη διάρκεια της υποβρύχιας έρευνας ανελκύστηκαν δείγματα από το φορτίο και το σκαρί του για περαιτέρω μελέτη.
Της Βίκυς Βετουλάκη
