«Το Καλαματιανό Μαντήλι», μια συλλογική μνήμη που οφείλουμε να διαφυλάξουμε
Η όμορφη πόλη μας, η Καλαμάτα, βρίσκεται σήμερα σε ένα εξαιρετικά κρίσιμο και πολύ σημαντικό σταυροδρόμι. Η πόλη εξαπλώνεται γρήγορα, οι κάτοικοι αυξάνονται μαζί με τις ανάγκες τους και όλοι κοιτάζουν προς το μέλλον της με αισιοδοξία, αλλά και σκεπτικισμό.
Η εγγύτητά της με τα μεγάλα αστικά κέντρα και, κυρίως, την Αθήνα, μέσω μια ασφαλούς δίωρης μετακίνησης, η τουριστική προβολή της λόγω των μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, καθώς και η πληθώρα νέων σημαντικών αρχαιολογικών χώρων (Αρχαία Μεσσήνη, Αρχαία Θουρία, Αρχαίες Φαρές κ.λπ.), δημιουργούν εκ νέου μια σύγχρονη πολιτιστική δυναμική στην Καλαμάτα.
Όμως, αρκετές μνήμες, ήθη και έθιμα, μαζί με τη συλλογική ιστορική μνήμη, υπάρχει κίνδυνος να χαθούν, όπως πολλά τοπόσημα, παραδοσιακά προϊόντα, καθώς και άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πολιτισμικής ζωής και λειτουργίας της πόλης.
Μάλιστα, πολλά από αυτά τα προϊόντα αποτελούν σύμβολα της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας γενικότερα, και σε αρκετά από αυτά οφείλουμε τον εμπορικό μας πλούτο. Το λάδι, οι ελιές, η παραγωγή σύκων και παλιότερα σταφίδας, είναι γνωστά στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για την υψηλή τους ποιότητα.
Ένα ακόμα εξαιρετικό προϊόν της Καλαμάτας, αλλά και της Μεσσηνίας γενικότερα, ήταν και τα μεταξωτά υφάσματα, καθώς και το πασίγνωστο «καλαματιανό μαντήλι». «Σαν πας στην Καλαμάτα και ’ρθείς με το καλό, φέρε μου ένα μαντήλι να δέσω στο λαιμό…» λέει ο στίχος στο παραδοσιακό μας καλαματιανό τραγούδι, σε καλαματιανό χορό που όλοι έχουν χορέψει!
Ανάμεσα στους πολιτισμικούς πόρους της πόλης που χάνονται είναι το μεταξωτό μαντήλι της Καλαμάτας, σύμβολο της χαράς, του χορού και του γάμου, αποτελώντας ακόμα και σήμερα σύμβολο αναμνηστικού του ταξιδιού στην Καλαμάτα.
Η χρήση του μαντηλιού στους παραδοσιακούς χορούς γίνεται για να διευκολύνεται ο πρώτος χορευτής στις φιγούρες του και το έχει πάντα κάπου κρυμμένο στη στολή του. Η αρχική του χρήση ήταν επιβεβλημένη στις γυναίκες, καθότι το επέβαλαν λόγοι τιμής, εφόσον ήταν ηθικά ανεπίτρεπτο ο άντρας να κρατά το γυμνό χέρι της γυναίκας.
Η αγαπημένη συνήθεια αγοράς του μεταξωτού μαντηλιού ως σουβενίρ και αξεσουάρ χορού δε φαίνεται να συνεχίζεται για πολλούς λόγους πλέον. Η παράδοση της παραγωγής μεταξωτών μαντηλιών και υφασμάτων της ιστορικής Ιεράς Μονής των Καλογραιών των Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, που ιδρύθηκε το έτος 1796 από τον Καλαματιανό ιερομόναχο και δάσκαλο Γεράσιμο Παπαδόπουλο, σχεδόν έχει σταματήσει, ενώ η μοναδική σημαντική επιχείρηση που παράγει πλέον μικρές ποσότητες μεταξωτών μαντηλιών είναι η αξιόλογη επιχείρηση «Μεταξωτά ΓΚΟΝΟΣ» του κ. Γκόνου (4η γενιά).
Το μοναστήρι που είναι μέσα στην πόλη μας, δίδαξε πανελληνίως και διεθνώς την καλλιέργεια και επεξεργασία του μεταξιού και τη μεταξοϋφαντική τέχνη, παράγοντας μεταξωτά κεντητά άμφια, τραπεζομάντηλα, κουρτίνες και, κυρίως, το μεταξωτό καλαματιανό μαντήλι, που γεννήθηκε στο μοναστήρι αυτό και έχει βραβευτεί πολλές φορές με επίσημα βραβεία και επαίνους.
Για κάποιους από μας δεν έχουν χαθεί ακόμα οι μνήμες των γιαγιάδων μας, που εργάστηκαν στα μετάξια μέσα στα εργοστάσια ή και με δικούς τους αργαλειούς στα σπίτια τους.
Κάποιοι έχουμε ακόμα εκπληκτικά δείγματα από μεταξωτά υφάσματα, φορέματα, μέχρι και μεταξωτά ανδρικά κοστούμια!
Η παραγωγή και η υπερκατανάλωση συνθετικών και φτηνών υφασμάτων (fast-fashion) υποκατέστησε και σάρωσε τις αγαπημένες συνήθειες των καλαίσθητων κυρίων και κυριών για αναζήτηση ολομέταξων χειροποίητων ρούχων, ήδη από τον προηγούμενο αιώνα.
Η βιομηχανική ιστορία της Καλαμάτας είναι κυριολεκτικά συνυφασμένη με την παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων, που γίνονταν σε αρκετά εργοστάσια μέσα στην πόλη, αλλά και σε οικοτεχνίες σε όλη τη Μεσσηνία, και που απασχολούσαν γυναικείο εργατικό δυναμικό μικρής ηλικίας, σε μια επίπονη δουλειά επεξεργασίας των κουκουλιών, αλλά και ύφανσης των υπέροχων υφασμάτων, που εξάγονταν κυρίως στη Γαλλία.
Η ιστορία του μεταξιού στην πόλη
Θα προσπαθήσω να κάνω μια σύντομη ιστορική αναδρομή και παρακαλώ συγχωρήστε μου τυχόν παραλείψεις: Η ιστορική πορεία της Καλαμάτας ξεκινά από τα Ομηρικά Έπη, τις αρχαίες Φαρές, διατρέχει την Πρωτοελλαδική και Αρχαϊκή, Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Περίοδο και αρχίζει να αποκτά αίγλη όταν οι Φράγκοι καταλαμβάνουν την πόλη το 1205.
Ο Γοδεφρείδος Α΄ Βιλλεαρδουίνος χτίζει το κάστρο και η μεσαιωνική πόλη της πριγκίπισσας Ιζαμπώς του Τερζάκη αρχίζει να αποκτά οικονομική ακμή και περνά σταδιακά στους Παλαιολόγους του Μυστρά, μέχρι το 1459, την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Υπάρχει μια περίοδος μέχρι το 1715 που Τούρκοι και Βενετσιάνοι εναλλάσσονται στην κυριαρχία της πόλης και φτάνει έως την απελευθέρωση της Καλαμάτας και την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Σημαντικός ιστορικός σταθμός η 23η Μαρτίου 1821 που ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Παπαφλέσσας ελευθέρωσαν την Καλαμάτα και στην πανηγυρική δοξολογία στον Ιερό Ναό των Αγίων Αποστόλων συνέταξαν με τη Μεσσηνιακή Γερουσία την «Προειδοποίηση προς τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς».
Στον 19ο αιώνα η Καλαμάτα (η «Μασσαλία του Μωριά») αποκτά το εμπορικό λιμάνι της και αρχίζει να στέλνει τα γεωργικά προϊόντα όλης της Μεσσηνίας στην Ευρώπη, ενώ η βιομηχανική αυτή άνθισή της διαρκεί μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.
Το μεταξωτά ήταν ήδη γνωστά στην Ελλάδα, στη Μ. Ασία, από την αρχαιότητα, θεωρώντας ότι η ίνα αυτή ήταν προϊόν φυτικής προέλευσης και όπως μας λέει ο Στράβων, αποκαλούσαν «σηρικοφόρους» αυτούς που φορούσαν μεταξωτά.
Ο Μέγας Αλέξανδρος με τις εκστρατείες του κάνει γνωστά τα μεταξωτά υφάσματα στη Δύση, φέρνοντας στο δάσκαλό του δώρο μερικά κουκούλια, ενώ ο Αριστοτέλης στη συνέχεια, στην «Ιστορία περί τα ζώα», περιγράφει αναλυτικά από πού προέρχεται η μεταξωτή ίνα και πώς επεξεργάζεται και υφαίνεται από τις γυναίκες, χωρίς ωστόσο να έχει εξαπλωθεί η καλλιέργεια.
Η καλλιέργεια των μουριών και της σηροτροφίας στη συνέχεια, που ήρθε από την Κίνα μέσα από το Βυζάντιο και ευδοκίμησε στην Πελοπόννησο (Μοριάς από την καλλιέργεια των μουριών) και ιδιαίτερα στην Καλαμάτα, έχει ήδη αναλυθεί από ιστορικούς και λαογράφους και έχει επαρκώς τεκμηριωθεί με πλούσιο αρχειακό υλικό.
Από το 13ο-18ο αιώνα γνωρίζουμε από το Γάλλο βυζαντινολόγο Αντουάν Μπον ότι το μετάξι ήταν βασικό προϊόν της περιοχής κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (13ος- 14ος αιώνας), ενώ με χρυσόβουλο του Ανδρόνικου του Γ΄ στο μετάξι επιβαλλόταν ετήσιος φόρος εργαστηρίων, το “μεταξιάτικον”. Η υφαντική τέχνη μεταξωτών στην Καλαμάτα ήταν ήδη γνωστή από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού πολλά νοικοκυριά της πόλης με αυτόν τον τρόπο κέρδιζαν τα προς το ζην.
Ο φιλέλληνας Γάλλος πλοίαρχος Αλεξάντρ Φουρναίρ ίδρυσε το 1837 την πρώτη οργανωμένη μεταξοβιομηχανία της Ελλάδας στην Καλαμάτα, στη συνοικία Πενταχώριτου Αγ. Νικολάου, και τιμήθηκε μάλιστα με γαλλικό παράσημο για την «μονοκλάβιον μέταξαν», τη μονή μεταξοκλωστή που καθιστά το μετάξι πιο φίνο, σε αντίθεση με τις πολλαπλές μεταξοκλωστές.
Την περίοδο 1853-1859 εγκαταστάθηκαν πέντε μεγάλα ατμοκίνητα μεταξουργεία, ανάμεσά τους και δύο μεγάλα εργοστάσια του οίκου Φελς και Σία με αναπηνιστήριο, ενώ το 1870 φέρνουν και την πρώτη ατμομηχανή.
Η Καλαμάτα πλέον αποτελούσε στα μέσα της δεκαετίας του 1870 το πρώτο μεταξοπαραγωγικό κέντρο της χώρας που συνέβαλε στην πλούσια βιομηχανική και πολιτιστική κληρονομιά της πόλης μας από το 18ο έως και τα μέσα του 20ού αιώνα, ώστε όλοι οι εμπορικοί οδηγοί του εξωτερικού μιλούσαν για τα περίφημα «μεταξωτά Καλαμών».
Την περίοδο, μάλιστα, της δεκαετίας του 1870, με μια ευνοϊκή φορολογική ρύθμιση του Μεσσήνιου πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, δημιουργήθηκαν από αρκετούς καλαματιανούς παραγωγούς και εμπόρους 5 μεγάλα μεταξουργεία με 500 περίπου εργάτριες και δυνατότητα παραγωγής 40 τόνων μεταξιού, που στέλνονταν κυρίως στη Μασσαλία.
Στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1880 μια ασθένεια του μεταξοσκώληκα χτυπάει τη σηροτροφία, παρόλα αυτά το 1882 οι αδελφοί Στασινόπουλοι από την Αρκαδία ιδρύουν το δικό τους εργοστάσιο στη Φαρών, στη Φυτειά, την εργατούπολη της πόλης.
Η αποβιομηχάνιση στη συνέχεια, αλλά και η πολιτιστική, διοικητική και κοινωνική ανάπτυξη της Καλαμάτας μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας της, που σημαδεύεται από την πολεοδομική, αρχιτεκτονική, διοικητική και οικονομική ανασυγκρότηση πριν και μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1986, άλλο ένα ιστορικό χρονικό ορόσημο της πόλης.
Φτάνοντας στο σήμερα
Η πόλη μας στη μακραίωνη ιστορία της δεν έπαψε να προσαρμόζεται, να ανασυγκροτείται και να βρίσκεται σήμερα σε αισιόδοξη αναπτυξιακή πορεία, παρά τις κατά καιρούς διοικητικές και οικονομικές δυσχέρειες των πολιτιστικών φορέων της.
Ως Καλαματιανή, κάθε φορά που έρχομαι στη γενέτειρά μου βλέπω να γίνονται ραγδαίες αλλαγές στη φυσιογνωμία της, αλλά και στην ταυτότητά της, που μερικές φορές δε φαίνεται να είναι συμπεριληπτικές και έχουν περισσότερο διαχειριστική χροιά, παρά φανερώνουν ένα ολιστικό όραμα για την Καλαμάτα του 21ου αιώνα.
Είναι εμφανής, λοιπόν, η ανάγκη για Στρατηγικό Σχεδιασμό Τουριστικής Ανάπτυξης, ώστε να μη μετατραπεί σε μια απέραντη ξενοδοχειακή μονάδα και κακοποιηθεί βάναυσα το μοναδικό περιβάλλον και οι παραλίες της υπό την πίεση κάλυψης των αναγκών της κατοικίας και της ζήτησης για διαμονή.
Στη σημερινή αναπτυξιακή δυναμική της πόλης της Καλαμάτας η πλούσια συλλογική ιστορική μνήμη της περιόδου αυτής, που καθιέρωσε την παραγωγή μεταξιού και το «καλαματιανό μαντήλι» στη λαϊκή συλλογική μνήμη, δεν πρέπει να χαθεί για πολλούς λόγους.
Η βιομηχανική φυσιογνωμία της πόλης πρέπει να διατηρήσει τα τοπόσημά της, όπως παλιά εργοστάσια, μηχανήματα, εργαλεία κ.λπ., ώστε στο μέλλον να μη χάσει την αρχιτεκτονική και πολιτιστική της ταυτότητα.
Η συλλογική ιστορική μνήμη των επερχόμενων γενιών αλλοιώνεται και σιγά σιγά χάνεται στο πέρασμα του χρόνου με τη συνεχή ανοικοδόμηση και την εγκατάσταση νέων κατοίκων στην πόλη μας.
Το όνομα «καλαματιανό μεταξωτό μαντήλι» που υπάρχει ακόμα στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων, αλλά και ξένων ταξιδιωτών, ως δείγμα ευχάριστης ανάμνησης αποτελεί ήδη ένα έτοιμο τουριστικό – πολιτιστικό πόρο, που είναι σχεδόν ξεχασμένος και αναξιοποίητος, ενώ μπορεί να εξελιχθεί με σχετικά μικρό κόστος σε μια καινοτόμα βιωματική εμπειρία.
Η πλούσια πολιτιστική παράδοση της πόλης και όλου του νομού, από την αρχαιότητα (Αρχαία Μεσσήνη-Ανάκτορα Πύλου) έως και τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, είναι το κατάλληλο κοινωνικοοικονομικό έδαφος για να φιλοξενήσει νέες πολιτιστικές και ήπιες παραγωγικές δράσεις, όπως π.χ. η ανάδειξη της παραγωγής των μεταξωτών υφασμάτων.
Η υψηλής ποιότητας σύγχρονη καλλιτεχνική δράση επίσης, όπως της κοινωφελούς επιχείρησης του Δήμου Καλαμάτας «Φάρις», του Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, των χορευτικών συλλόγων και του Λυκείου των Ελληνίδων Καλαμάτας, αλλά και της Συλλογής Ελληνικών Ενδυμασιών «Βικτωρία Καρέλια», του Διεθνούς Φεστιβάλ Κουκλοθέατρου Καλαμάτας, της Πειραματικής Σκηνής Καλαμάτας και του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Καλαμάτας, του Δημοτικού Ωδείου κ.λπ., θα αποτελούσε ένα ακόμα σημαντικό συμπληρωματικό πόλο έλξης για ντόπιους και επισκέπτες, ανοίγοντας και θέσεις εργασίας στον πολιτιστικό τουρισμό.
Η αυξητική πορεία ανάπτυξης της πόλης (οικονομικά και οικιστικά) είναι αναμενόμενη για την επόμενη 20ετία και θα αποτελέσει σημείο ενδιαφέροντος για μελλοντικούς επενδυτές (όχι μόνο σε ξενοδοχειακές μονάδες), με σημαντικό κίνητρο στις νέες ειδικές μορφές τουριστικής και πολιτιστικής ανάπτυξης.
Πολλά είναι τα κτήρια της πόλης μας με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που έχουν τη δυνατότητα να φιλοξενήσουν πολιτιστικές δράσεις, όχι μόνο για μουσειακή τοποθέτηση αντικειμένων, αλλά είναι κατάλληλα για σύγχρονη πληροφόρηση και προβολή εποπτικού υλικού της καλλιέργειας -επεξεργασίας και υφαντικής τέχνης του μεταξιού.
Η συνεργασία με άλλους ανάλογους φορείς, μουσεία και οργανισμούς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό θα φέρει σημαντική εξωστρέφεια στην πόλη και στο νομό μας, ακόμα και στη χειμερινή περίοδο, με εκπαιδευτικές δράσεις και διενέργεια συνεδρίων και ειδικών εκθέσεων.
Το ενδιαφέρον της Πολιτείας για το Διεθνές Πρόγραμμα «Δρόμοι του Μεταξιού» μπορεί, επίσης, να αποτελέσει σημαντικό κίνητρο για την ανταλλαγή σχέσεων πολιτιστικού ενδιαφέροντος με την Κίνα. Για πολλούς αιώνες έως και σήμερα οι χερσαίοι και θαλάσσιοι δρόμοι του μεταξιού ήταν δρόμοι επικοινωνίας των λαών και των πολιτισμών, για την ανταλλαγή γνώσης, ιδεών, επιστημών και τεχνολογιών.
Θα ήταν σκόπιμο, λοιπόν, να ανοίξει ένα βήμα γόνιμου διαλόγου, όπου οι δυναμικοί παραγωγικοί –εμπορικοί φορείς μαζί με τους δημοτικούς φορείς της πόλης, την Πολιτεία με τις δημόσιες δομές της και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, αλλά και με την ιστορική Μονή του Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις ανάδειξης του πολιτιστικού–βιομηχανικού αυτού πόρου, να αναβιώσουν και να αναδείξουν την ιστορική κληρονομιά του μεταξιού μέσα από ένα συνεργατικό σχήμα.
Ήδη από την προηγούμενη Περιφερειακή Αρχή υπήρξε προσπάθεια στήριξης της σηροτροφίας μέσω ενός πιλοτικού προγράμματος ενίσχυσης τουλάχιστον 30 στρεμμάτων μωρεώνων, που είχαν ως στόχο την παραγωγή μεταξιού πρώτης ποιοτικής κατηγορίας.
Στο Δήμο Καλαμάτας, επίσης, υπάρχει από το 2022 μια επιστημονική μελέτη για το Σχέδιο Μάρκετινγκ του Τουρισμού στην Καλαμάτα, που πρέπει να αξιοποιηθεί και να μη μείνει στα συρτάρια.
Η προσέγγιση θα πρέπει να αφορά: στη δημιουργία και ανάδειξη του εμπορικού σήματος με την επωνυμία «καλαματιανό μαντήλι» – το σημαντικό αυτό brand name. Τη δημιουργία ενός σημείου ενημέρωσης –γνώσης –ανάδειξης- και προβολής («κουκούλι») όλης της ιστορικής παραγωγικής διαδικασίας για τους επισκέπτες. Την πιθανή νέα παραγωγή και πώληση μεταξωτών υφασμάτων. Τη συγκρότηση μιας ομάδας έργου εμπειρογνώμων και επιστημόνων, τεχνικών και επιχειρηματιών που θα επεξεργάζεται τις ιδέες για μια σύγχρονη και κατάλληλα διαμορφωμένη ολιστική πρόταση ανάδειξης του «καλαματιανού μαντηλιού» (branding).
Ελπίζουμε έτσι να αναδημιουργηθεί μια νοητή «μεταξωτή κλωστή» που θα συνδέει το πολιτιστικό παρελθόν της πόλης με το παρόν και το μέλλον της, αλλά παράλληλα θα έχει και αναπτυξιακό ενδιαφέρον.
Η διαβούλευση αυτή θα πρέπει να αρχίσει σύντομα και η συμμετοχή όλων μας για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και δημιουργίας στην πόλη μας είναι απολύτως αναγκαία.
Ως Καλαματιανή, κόρη και εγγονή γυναικών που ύφαιναν, έπλεκαν και κεντούσαν συστηματικά, θεωρώ ότι η ανάδειξη και η αναγέννηση της μεταξωτής ιστορίας της Καλαμάτας θα εμπνεύσει τις νεότερες γενιές, που με την απαραίτητη ιστορική γνώση και το όραμα για ένα καλύτερο αύριο, με επίκεντρο τον άνθρωπο, θα καταφέρει να διασώσει τη συλλογική μνήμη της πόλης και να τη συστήσει με σύγχρονο τρόπο στις επόμενες γενιές.
Υ.Γ. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι εδώ και αρκετά χρόνια η προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο έχει επεκταθεί πέρα από τα γεωργικά προϊόντα και σε τοπικά αγαθά και προϊόντα χειροτεχνίας βασισμένα στην παραδοσιακή τεχνογνωσία.
Μία τέτοια νομοθεσία έχει ως σκοπό να στηρίξει την τοπική οικονομική ανάπτυξη, να τονώσει τον τουρισμό, να ενισχύσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών και να συμβάλει στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και της παραδοσιακής τεχνογνωσίας.
Της Ελένης Δημοπούλου
*Η Ελένη Δημοπούλου είναι πολιτικός επιστήμων –εμπειρογνώμων Τουρισμού, πρώην εντεταλμένη περιφερειακή σύμβουλος Τουρισμού Αττικής (2014-2019)
