Δρ. Βάγια Παναγιωτίδη: «Το έργο που έχτισε ο Νίκος Ζαχαριάς δεν μπορεί να χαθεί»

Η καρδιά της Διεθνούς Αρχαιομετρίας χτυπά από σήμερα στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, με την απουσία του Νίκου Ζαχαριά να κυριαρχεί

Ξεκινούν σήμερα στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας οι εργασίες του 8ου Διεθνούς Συμποσίου Αρχαιολογικής Έρευνας και Νέων Τεχνολογιών, το οποίο και θα ολοκληρωθεί το Σάββατο, ενώ αναμένεται να το παρακολουθήσουν τόσο δια ζώσης όσο και εξ αποστάσεως εκατοντάδες επιστήμονες που ασχολούνται με το αντικείμενο.

Το «Θάρρος» μίλησε σχετικά με την πρόεδρο της Οργανωτικής Επιτροπής του 8ου Συμποσίου Αρχαιολογικής Έρευνας και Νέων Τεχνολογιών, δρα Βάγια Παναγιωτίδη, η οποία υπήρξε στενή συνεργάτις του καθηγητή Νίκου Ζαχαριά, στον οποίο και είναι αφιερωμένο.

Η κα Παναγιωτίδη βρέθηκε στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας το 2015 ως διδακτορική ερευνήτρια και από τότε εργάζεται εκεί. Έτσι, μιλήσαμε για την Αρχαιομετρία, το φετινό συμπόσιο, αλλά και τον αείμνηστο καθηγητή Νίκο Ζαχαριά, με τον οποίο συνεργάστηκε σε όλα τα προγράμματα που το εργαστήριο ανέλαβε όλα αυτά τα χρόνια.

Ο λόγος σε αυτήν:
-Αρχικά τι είναι το Συμπόσιο Αρχαιομετρίας;
Το Συμπόσιο Αρχαιολογικής Έρευνας και Νέων Τεχνολογιών/Archaeological Research and New Technologies Arch_RNT θεσμοθετήθηκε το 2008 από τον αείμνηστο καθηγητή του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Νικόλαο Ζαχαριά. Αποτελεί ένα διεθνούς κύρους επιστημονικό συνέδριο που εστιάζει στη διεπιστημονική μελέτη, προστασία και διαχείριση αρχαιολογικών τέχνεργων και αντικειμένων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

-Ήταν ένας από τους στόχους που είχε θέσει ο Νίκος Ζαχαριας…
Ένας από τους βασικούς στόχους του Νίκου Ζαχαριά ήταν η ανάπτυξη της Αρχαιομετρίας στην Καλαμάτα. Ο Νίκος Ζαχαριάς εκλέχθηκε μέλος ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου το 2009 και με την εγκατάστασή του στην Καλαμάτα το 2010 έθεσε τρεις φιλόδοξους στόχους: την ανάπτυξη του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας, τη δημιουργία ενός αγγλόφωνου Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών (ΜΠΣ) με θέμα τη μελέτη αρχαίων υλικών και νέων τεχνολογιών, και τη φιλοξενία του Διεθνούς Συμποσίου Αρχαιομετρίας (ISA) στην Καλαμάτα.

Όλοι οι στόχοι του βασίζονταν σε δύο κοινούς άξονες: την Αρχαιομετρία και την Καλαμάτα.

Με την ανάπτυξη του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας και τη θεσμοθέτηση του Συμποσίου Arch_RNT, μετέτρεψε την πόλη μας σε παγκόσμιο σημείο αναφοράς για την επιστημονική καινοτομία στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 

-Πόσο δύσκολο ήταν αυτό το εγχείρημα;
Η υλοποίηση του εγχειρήματος ήταν εξαιρετικά απαιτητική. Η Αρχαιομετρία, στα αγγλικά Archaeometry ή Archaeological Sciences, αποτελεί έναν επιστημονικό τομέα που συνδυάζει τις Θετικές Επιστήμες που υπηρετούν την Αρχαιολογία και τα Πολιτισμικά Αγαθά. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα εξειδικευμένο κλάδο με ευρύ φάσμα ειδικοτήτων και αντικειμένων, γεγονός που καθιστά την οργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου που να καλύπτει όλες τις πτυχές της Αρχαιομετρίας δύσκολη.

Η αναγνώριση της ανάγκης για ένα τέτοιο συνέδριο, αυτού του εύρους, που θα φιλοξενειται στη χώρα μας, ήταν το πρώτο βήμα, το οποίο απαιτούσε θάρρος και πίστη στο εγχείρημα. Ο Νίκος Ζαχαριάς, με το όραμά του, ίσως να ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που διέθετε την απαραίτητη γνώση, το πάθος και τις ικανότητες για να φέρει εις πέρας ένα τέτοιο φιλόδοξο εγχείρημα.

-Μιλήστε μας για την πορεία του Συμποσίου…
Το πρώτο Συνέδριο Arch_RNT πραγματοποιήθηκε το 2008, οπότε παρουσιάστηκαν 15 επιστημονικές εργασίες από ερευνητές της Ελλάδας και του εξωτερικού. Από τότε, λαμβάνει χώρα συστηματικά κάθε δύο χρόνια, με εξαίρεση το 2016, όταν η Καλαμάτα φιλοξένησε το 41ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαιομετρίας (ISA).

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως το ISA είχε φιλοξενηθεί στην Ελλάδα τελευταία φορά από τον ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» περισσότερες από δύο δεκαετίες νωρίτερα. Από την πρώτη διοργάνωση μέχρι σήμερα έχουν παρουσιαστεί παραπάνω από 500 πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες. Η πλειονότητα αυτών των εργασιών παρουσιάστηκε δια ζώσης, με το συμπόσιο να προσελκύει συμμετέχοντες από τουλάχιστον 25 χώρες, καθιστώντας την Καλαμάτα κέντρο επιστημονικού ενδιαφέροντος στο πεδίο της Αρχαιομετρίας.

-Αν δεν είχε βρεθεί αυτός ο καθηγητής στην Καλαμάτα, θα υπήρχε η Αρχαιομετρία στην πόλη και το Πα.Πελ;
Η Αρχαιομετρία όπως τη γνωρίσαμε με τον Νίκο Ζαχαριά δε θα υπήρχε. Ο Νίκος Ζαχαριάς πήρε μια κρίσιμη απόφαση και έφερε όλη του την εμπειρία από ερευνητικά κέντρα, αρχαιολογικές ανασκαφές και πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, μαζί με την αστείρευτη ενέργεια και αφοσίωσή του, όταν ανέλαβε τη θέση μέλους ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Μετέφερε την οικογένειά του στην Καλαμάτα, χωρίς να έχει καμία προηγούμενη σχέση με την πόλη, και μέσα σε 16 χρόνια μετέτρεψε ένα άδειο εργαστήριο σε παγκόσμιο κέντρο έρευνας. Ίδρυσε το πρώτο αγγλόφωνο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών στον πολιτισμό στην Ελλάδα, το διιδρυματικό ΜΠΣ “Cultural Heritage Materials and Technologies”, το οποίο πραγματοποιείται εδώ και 10 χρόνια στην Καλαμάτα.

Το πρόγραμμα αυτό έχει προσελκύσει φοιτητές από 10 διαφορετικές χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Τουρκία, η Γαλλία, η Ινδία και ο Καναδάς.

Το έργο του δεν περιορίστηκε σε αυτό. Περιλαμβάνει εμβληματικές δράσεις, όπως τη χρονολόγηση του Πανάγιου Τάφου, το Γεωαρχαιολογικό Πρόγραμμα Πύλου, το ερευνητικό πρόγραμμα “Καλαμάτα 1821: Δρόμοι Ελευθερίας”, το πρόγραμμα Μοριάς ’21 και το MOCACU, όλα με επίκεντρο την Καλαμάτα και το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας.

Η συμβολή του στην επιστημονική ανάπτυξη της πόλης και του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου είναι τεράστια.

Η Αρχαιομετρία ήταν ενταγμένη από τον αρχικό σχεδιασμό του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Μάλιστα, το ΤΙΑΔΠΑ ήταν μέχρι πριν από μερικά χρόνια και το μόνο Τμήμα Αρχαιολογίας με μάθημα κορμού την Αρχαιομετρία σε προπτυχιακό επίπεδο.

Οπότε η Αρχαιομετρία στο Πα.Πελ. θα υπήρχε. Τα υπόλοιπα είναι υποθέσεις που δεν έχει νόημα να κάνουμε.

-Κι αφού την έφερε, κατάφερε να την απογειώσει… Μιλήστε μας για το Εργαστήριο…
Το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας, με την αποφασιστικότητα του Νίκου Ζαχαριά, κατάφερε να αποκτήσει εξαιρετικά σημαντικό εξοπλισμό για την έρευνα και την ανάλυση αρχαιοϋλικών. Ένα από τα πιο σημαντικά αποκτήματα ήταν το Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης (SEM) το 2013, το οποίο αποτελεί κρίσιμο εργαλείο για την ανάλυση υλικών πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η λειτουργία του SEM στο εργαστήριο επέτρεψε προηγμένες μελέτες, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην έρευνα.

Από τότε και μέχρι τον απρόσμενο θάνατό του, το Μάρτιο του 2024, ο Νίκος Ζαχαριάς κατάφερε να βάλει το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας στον παγκόσμιο χάρτη της έρευνας. Το εργαστήριο προσέλκυσε ερευνητές και καθηγητές από όλο τον κόσμο, ενώ ο εξοπλισμός του εκτιμάται σε αξία πάνω από 4.000.000 ευρώ.
Με περισσότερα από 10 ερευνητικά προγράμματα, 6 νέους ερευνητές και 10 υποψήφιους διδάκτορες, το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας έγινε διεθνές κέντρο επιστημονικής αριστείας. Ο Νίκος Ζαχαριάς συνήθιζε να τονίζει τη σημασία της διασύνδεσης όλων των επιστημών στον τομέα του Πολιτισμού, λέγοντας συχνά πως «ο Πολιτισμός είναι ο χώρος που μας χωράει όλους, όλες τις επιστήμες».

Αυτό το όραμα ενσωματώθηκε πλήρως στο εργαστήριο, το οποίο συνεχίζει να λειτουργεί ως κέντρο έρευνας, καινοτομίας και διεθνούς συνεργασίας.

-Πόσο σημαντικό είναι αυτό για την παγκόσμια Αρχαιομετρία;
Η σημασία του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου για την παγκόσμια Αρχαιομετρία είναι αδιαμφισβήτητη. Το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας είναι μοναδικό, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά πιθανόν για ολόκληρη την Ευρώπη, αφού διαθέτει προηγμένο ερευνητικό εξοπλισμό, ικανό να καλύψει ένα ευρύ φάσμα από αναλυτικές μεθόδους και ψηφιακές τεχνικές, αφιερωμένο στην μελέτη αρχαιοϋλικών και αρχαιοπεριβάλλοντος.

Έχοντας φιλοξενήσει πάνω από 30 ερευνητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, και με εκατοντάδες επιστημονικές δημοσιεύσεις, εκδόσεις και ερευνητικά έργα, έχει γίνει σημείο αναφοράς για την επιστημονική έρευνα στον τομέα της Αρχαιομετρίας.

Το Ερευνητικό Πρόγραμμα ARISTEAS αποτελεί μόνο ένα παράδειγμα του πώς το εργαστήριο έχει στηρίξει την έρευνα δεκάδων επιστημόνων, οι οποίοι μελέτησαν τα υλικά τους στην Καλαμάτα. Αυτό το πρόγραμμα υποστήριξε πάνω από 25 ερευνητές, δίνοντάς τους πρόσβαση σε πόρους και εργαλεία που θα ήταν δύσκολο να βρουν αλλού. Συνολικά, το έργο και οι δυνατότητες του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας αποτελούν θεμέλιο λίθο για την προώθηση της διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας και της καινοτόμου έρευνας στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Το Συμπόσιο Αρχαιολογικής Έρευνας και Νέων Τεχνολογιών αποτελεί συνδετικό κρίκο της ερευνητικής δράσης με την κρίση και διάχυση των αποτελεσμάτων στην επιστημονική κοινότητα. 

-Όταν έφυγε από τη ζωή ο καθηγητής, φοβηθήκατε ότι αυτό θα διαλυθεί;
Η απώλεια του καθηγητή Νίκου Ζαχαριά ήταν πραγματικά ξαφνική και μας συγκλόνισε όλους. Εκείνη τη στιγμή κανείς μας δε σκέφτηκε τι θα γίνει με το εργαστήριο. Ωστόσο, πολύ γρήγορα βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την ανάγκη να σκεφτούμε την επόμενη μέρα. Η απουσία αναπληρωτή διευθυντή, άλλου μέλους ΔΕΠ με συναφές αντικείμενο ή ΕΤΕΠ στο τμήμα, καθυστέρησε τις διαδικασίες για να ληφθούν αποφάσεις για το μέλλον του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας.

Παρά τις προκλήσεις αυτές, δε σκέφτηκα ποτέ ότι το εργαστήριο θα διαλυθεί. Το έργο που έχτισε ο Νίκος Ζαχαριάς δεν μπορεί να χαθεί, γιατί λειτουργεί μέσα από τους φοιτητές του, τους υποψήφιους διδάκτορες και τους συνεργάτες του. Το εργαστήριο έχει περισσότερες από 100 δημοσιευμένες ερευνητικές εργασίες, σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά του κόσμου, και έχει συνεισφέρει σε εμβληματικά έργα που έχουν αναγνωριστεί παγκοσμίως.

Λίγους μήνες μετά τον απώλειά του, η αναπληρώτρια καθηγήτρια Νέλλη Ζυμή ανέλαβε την ευθύνη της λειτουργίας του εργαστηρίου, με στόχο όχι μόνο τη συνέχιση των ερευνητικών έργων που βρίσκονται σε εξέλιξη, αλλά και την αναζήτηση νέων προοπτικών.

Η κληρονομιά του Νίκου Ζαχαριά είναι ζωντανή και δυνατή, και το εργαστήριο συνεχίζει να αποτελεί ένα δυναμικό κέντρο έρευνας και καινοτομίας στον τομέα της Αρχαιομετρίας.

-Επειδή τον ξέρατε καλά, άφησε πράγματα που ονειρευόταν και σχεδίαζε στη μέση;
Ήταν ένας εξαιρετικά δραστήριος και ανήσυχος άνθρωπος, με μοναδική ικανότητα να οραματίζεται και να σχεδιάζει το επόμενο βήμα. Η διαρκής του επιθυμία για πρόοδο και ανάπτυξη φαινόταν σε κάθε πτυχή της δουλειάς του. Ένα από τα μεγάλα έργα που είχε ξεκινήσει ήταν το Γεωαρχαιολογικό Πρόγραμμα Πύλου, το οποίο συνδιηύθυνε με τη δρα Μηλίτση, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας.

Το πρόγραμμα αυτό ξεκίνησε το 2021 και προβλέπεται να ολοκληρωθεί το 2025, με την προοπτική να συνεχιστεί σε ανασκαφικό επίπεδο. 

Υπήρχε συνεχής σχεδιασμός και προετοιμασία για τα επόμενα βήματα, είτε αυτά αφορούσαν νέες ερευνητικές προτάσεις είτε την εξέλιξη των συνεργασιών του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας με αρχαιολογικές ανασκαφές και Εφορείες Αρχαιοτήτων. Η δέσμευσή του στη συνεχή ανάπτυξη και η ικανότητά του να βλέπει το μέλλον της Αρχαιομετρίας και της έρευνας ήταν εμφανής σε όλες του τις δράσεις.
Αναμφίβολα, υπάρχουν πράγματα που ονειρευόταν και σχεδίαζε να υλοποιήσει, τα οποία έμειναν στη μέση λόγω της απώλειάς του. Ωστόσο, η βάση που άφησε είναι τόσο ισχυρή, που το έργο του συνεχίζεται μέσα από τους συνεργάτες και τους φοιτητές του που μοιράζονται το ίδιο πάθος και όραμα για την Αρχαιομετρία.

-Πείτε μας για το φετινό συμπόσιο…
Το φετινό 8ο Συμπόσιο Arch_RNT, που είχε ήδη ξεκινήσει η οργάνωσή του από το φθινόπωρο του 2023, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς αποτελεί φόρο τιμής στον Νίκο Ζαχαριά, έναν άνθρωπο του οποίου το όραμα και η αφοσίωση έθεσαν τα θεμέλια της επιτυχίας του. Το συμπόσιο ήταν πάντα προτεραιότητα για τον καθηγητή. Εκτός από τις τριήμερες παρουσιάσεις, περιλαμβάνει και μια συνεχώς οργανωμένη διαδικασία για την έγκαιρη υποβολή και κρίση των εργασιών, καθώς και τη δημοσίευση των άρθρων που προκύπτουν μετά το συμπόσιο.

Το 8ο Arch_RNT υλοποιείται υπό την αιγίδα της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, γεγονός που προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στη διοργάνωση. Φέτος, το συμπόσιο θα έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς θα περιλαμβάνει ομιλίες από σημαντικές προσωπικότητες του επιστημονικού χώρου, την καθηγήτρια Τόνια Μοροπούλου (ΕΜΠ), τον καθηγητή Ιωάννη Λυριτζή (Πανεπιστήμιο Henan, Κίνα), τον καθηγητή Julian Henderson (University of Nottingham) και το δρα Βασίλη Κυλίκογλου (ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος).

Οι ομιλίες αυτές θα αναδείξουν το έργο και την κληρονομιά του Νίκου Ζαχαριά, ο οποίος άφησε βαθιά αποτυπώματα στο χώρο της Αρχαιομετρίας.

Στο πλαίσιο του συμποσίου θα γίνει και τελετή ονοματοδοσίας της αίθουσας που φιλοξενεί το Ψηφιακό Μουσείο “Καλαμάτα 1821” στο Ιστορικό Δημαρχείο της πόλης, η οποία θα μετονομαστεί σε αίθουσα “Νικόλαος Ζαχαριάς”, ως αναγνώριση της συμβολής του.
Συνολικά, στο φετινό συμπόσιο θα παρουσιαστούν 100 ερευνητικές εργασίες, με συμμετοχές από 15 χώρες, ενισχύοντας το διεθνές κύρος του και συνεχίζοντας το όραμα του Νίκου Ζαχαριά για την προώθηση της Αρχαιομετρίας σε παγκόσμιο επίπεδο. 

Επίσης, θεσμοθετήθηκε βραβείο “Νέου Ερευνητή: Νικόλαος Ζαχαριας”, που θα απονέμεται σε νέους επιστήμονες με σημαντικό έργο στους τομείς της χρονολόγησης ή της μελέτης αρχαιολογικού γυαλιού, με στόχο την ενθάρρυνση στη συνέχιση της έρευνάς τους.

Του Παναγιώτη Μπαμπαρούτση