Φτάσαμε στο κέντρο της Πύλου νωρίς το πρωί. Η πόλη, αγουροξυπνημένη, προσπαθούσε να βρει τους ρυθμούς της, με το θερμόμετρο να βρίσκεται ήδη στα ύψη. Αφήσαμε πίσω μας την κεντρική πλατεία με τα μεγάλα πλατάνια και ανηφορίσαμε προς το Νιόκαστρο, «φύλακα» της πόλης από ένα λόφο στο νότιο άκρο του εντυπωσιακού φυσικού λιμανιού. Ένα φρούριο που ακολούθησε το τυπικό σχέδιο κάστρου της περιόδου 15ου-16ου αιώνα στη Μεσόγειο, με περίβολο να περικλείει τον τειχισμένο οικισμό, και ένα δεύτερο, εξαγωνικής κάτοψης, μικρότερο, που περιλαμβάνει την ακρόπολη, τελευταία γραμμή άμυνας απέναντι στους εχθρούς.
Μαζί με τους πρώτους τουρίστες περάσαμε την πύλη του κάστρου για να συναντήσουμε την προϊσταμένη της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων, Αγγελική Σίμωσι. Τον κατάλληλο άνθρωπο για μια ξενάγηση σ’ αυτό το σύμπλεγμα μουσείων-μπουτίκ που από το 2012 λειτουργεί μέσα στο Νιόκαστρο και ουσιαστικά αποτελεί τον πρώτο και μοναδικό χώρο στην Ελλάδα όπου μπορεί κανείς να πάρει μια καλή γεύση από τους θησαυρούς των ελληνικών θαλασσών.
«Η ιδέα για την αναστήλωση του κάστρου της Πύλου ήταν του Γεώργιου Παπαθανασόπουλου, πρώτου προϊσταμένου της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων», μας πληροφορεί η κα Σίμωσι. «Είχε στο μυαλό του να δημιουργήσει ένα κέντρο ενάλιων ερευνών αντίστοιχο με αυτό της Αλικαρνασσού, στο σημερινό Μπόντρουμ. Δεν κατάφερε να το φτιάξει, αλλά χωρίς αυτόν δε θα γινόταν ποτέ η αναστήλωση του κάστρου, το οποίο μάλιστα το 1997 έφυγε από την αρμοδιότητα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων. Ωστόσο, αργότερα, με χίλια ζόρια, καταφέραμε και το πήραμε πίσω. Έτσι, σήμερα σε δύο κτήρια του κάστρου, τον προμαχώνα Μακρυγιάννη και το κτήριο Πασά, αλλά και σε κάποια κελιά και τοξοστοιχίες της ακρόπολης, μπορεί κανείς να δει τη δουλειά που γίνεται στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, να θαυμάσει ευρήματα, να μάθει πού βρίσκονται μερικά από τα πιο σημαντικά ναυάγια, να πάρει πληροφορίες για τους τρόπους συντήρησης και πολλά άλλα».
Η βόλτα ξεκινάει από το κτήριο Πασά, με τον Ηλία Κούβελα να προστίθεται στην παρέα, γέννημα-θρέμμα της Πύλου και 35 χρόνια δύτη στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Βούτηξε για πρώτη φορά σε ανασκαφή στο Πυθαγόρειο της Σάμου σε ηλικία 17 ετών και από τότε δεν του έχει «ξεφύγει» σχεδόν κανένα ναυάγιο απ’ όσα παρουσιάζονται στην έκθεση με τίτλο «Βυθισμένα ταξίδια, ανθρώπινες εξερευνήσεις: Ίχνη σημαίνοντα στις θάλασσες της Πελοποννήσου».
Στην κεντρική αίθουσα του κτηρίου Πασά, που έχει διαμορφωθεί σαν αρχαίο ξύλινο σκαρί πλοίου, ο επιδαπέδιος χάρτης της Πελοποννήσου βοηθάει τον επισκέπτη να εντοπίσει τα επτά ναυάγια της έκθεσης, τα οποία προέρχονται από την Κεφαλλονιά, τη Ζάκυνθο, τα Κύθηρα και τη Μεθώνη και καλύπτουν μια ευρεία χρονολογική περίοδο, από τους Προϊστορικούς έως τους Νεότερους Χρόνους. Ανάμεσά τους, το ναυάγιο στο ακρωτήριο Ξι στο Ληξούρι Κεφαλλονιάς, με τα εντυπωσιακά αγάλματα που χρονολογούνται στους Ελληνιστικούς Χρόνους.
«Τα γλυπτά εντοπίστηκαν το καλοκαίρι του 1980 από παραθεριστές σε απόσταση 300 μέτρων από την ακτή. Πήγαμε αμέσως και τα ανελκύσαμε λίγο προτού γίνουν λεία αρχαιοκαπήλων», μας λέει ο Ηλίας Κούβελας. Τα εντυπωσιακά ευρήματα από το ακρωτήριο Ξι αποτελούσαν κατά πάσα πιθανότητα αντικείμενο λεηλασίας από ελληνικό ναό και φορτώθηκαν σε πλοίο που κατευθυνόταν προς την Ιταλία αλλά ναυάγησε.
Στην επόμενη προθήκη, μια πυξίδα και λίθινες πλάκες με απολιθώματα ψαριών τραβούν το βλέμμα. Είναι από το μπρίκι «Μέντωρ», το πλοίο που φορτώθηκε από τον Λόρδο Ελγιν με γλυπτά του Παρθενώνα και στο ταξίδι του για τη Μάλτα, απ’ όπου μετά θα έφευγε για την Αγγλία, βυθίστηκε λόγω κακοκαιρίας έξω από τον Αυλέμωνα στα Νότια Κύθηρα.
Φεύγουμε από το κτήριο Πασά για να γνωρίσουμε τους «Βυθισμένους οικισμούς της Νότιας Πελοποννήσου» στον προμαχώνα Μακρυγιάννη, έναν από τους επτά προμαχώνες του Νιόκαστρου, που κι αυτός έχει μετατραπεί σε κομψό μικρό μουσείο. Οι υποβρύχιες έρευνες της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων έχουν αποκαλύψει σημαντικά οικοδομικά κατάλοιπα που έρχονται να επιβεβαιώσουν και να τεκμηριώσουν τις μαρτυρίες των αρχαίων περιηγητών.
«Εδώ παρουσιάζουμε τρεις βυθισμένους οικισμούς της Νότιας Πελοποννήσου», μας εξηγεί η κυρία Σίμωσι. «Το Παυλοπέτρι, που βρίσκεται στο Νομό Λακωνίας, είναι ένας προϊστορικός οικισμός ο οποίος εντοπίστηκε το 1970. Αρχικά έγιναν κάποιες αυτοψίες, αλλά το 2009 η βρετανική αρχαιολογική σχολή μάς πρότεινε να συνεργαστούμε για την ανασκαφή και την ανάδειξή του.
Πράγματι, βρεθήκαμε μπροστά σε έναν πολύ εκτεταμένο οικισμό, εξαιρετικά σημαντικό γιατί εντός του υπήρχε και μέγαρο, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιος άρχοντας κατοικούσε εκεί. Ο δεύτερος οικισμός, επίσης εκτεταμένος, της Μέσης Εποχής του Χαλκού, βρίσκεται στην περιοχή της Μεθώνης, καταλαμβάνει όλη την παραλία μέχρι και μέσα στη θάλασσα και φτάνει περίπου έως και το γνωστό κάστρο της Μεθώνης. Και εκεί έχουν βρεθεί σημαντικά κτήρια, μάλιστα έχει γίνει και μεγάλη γεωλογική έρευνα που δείχνει ότι ο οικισμός βρίσκεται και κάτω από την άμμο. Από τη Μεθώνη έχουμε σημαντικά ευρήματα, όπως ο εγχυτρισμός που παρουσιάζουμε στην έκθεση. Ένα αγγείο, δηλαδή, στο οποίο είχαν θάψει ένα μικρό παιδί. Κατά τα Προϊστορικά Χρόνια, τα μικρά παιδιά τα έθαβαν μέσα σε αγγεία και στη συνέχεια τα τοποθετούσαν στα σπίτια τους.
Η τρίτη βυθισμένη πολιτεία είναι ο αρχαίος Ασωπός στην Πλύτρα Λακωνίας, με κτηριακά συγκροτήματα από την Ελληνιστική, Ρωμαϊκή και Υστερορωμαϊκή Περίοδο. Εκεί, χρειάζεται να επεκτείνουμε την έρευνά μας».
Το μεγάλο στοίχημα
Αφήνουμε τον προμαχώνα Μακρυγιάννη και τις… βυθισμένες πολιτείες και κατευθυνόμαστε προς τον τελευταία σταθμό του κάστρου, την ακρόπολη. Η κα Αγγελική Σίμωσι και οι συνεργάτες της έχουν εκμεταλλευτεί έξι κελιά τα οποία είναι γεμάτα αρχαιότητες, ενώ σε ένα έβδομο μπορεί κανείς να δει καταδυτικό εξοπλισμό μουσειακού χαρακτήρα. Παλιές στολές δυτών και ανιχνευτές μετάλλων, τους πρώτους θαλάμους αποσυμπίεσης, ηλεκτροκίνητα κομπρεσέρ με τα οποία γέμιζαν τις μπουκάλες, ρυθμιστές πλευστότητας κ.ά.
Στις τοξοστοιχίες της ακρόπολης έχει στηθεί η υπαίθρια έκθεση «Ο ελληνικός βυθός μάς διηγείται», μια έκθεση κυρίως φωτογραφική που εμπλουτίζεται με ευρήματα απ’ όλη την Ελλάδα, διαφόρων σχημάτων και εποχών. Θα έλεγε κανείς ότι είναι μια έκθεση-ποτ πουρί των ερευνών που έχουν γίνει τα τελευταία δέκα χρόνια από τη δραστήρια Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων. Κι αυτό μάλλον δεν είναι τίποτα.
«Το μέλλον της αρχαιολογίας της Ελλάδας κρύβεται στην υποβρύχια αρχαιολογία, γιατί η ξηρά μάλλον έχει ολοκληρωθεί», μας λέει η κα Αγγελική Σίμωσι. Ένα από τα επόμενα μεγάλα στοιχήματα για την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων είναι η δημιουργία επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων. Στα σκαριά βρίσκονται ήδη πάρκα στην Πύλο, την Μαγνησία και την Αττική.
Έκθεση της συλλογής Ρενέ Πυώ στην οικία Τσικλητήρα
Φύγαμε από το Νιόκαστο και κατηφορίσαμε στο λιμάνι της Πύλου. Ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό δεσπόζει στον ιστορικό όρμο του Ναυαρίνου. Είναι το σπίτι του ολυμπιονίκη Κωστή Τσικλητήρα στη γενέθλια πόλη του. Εδώ και λίγα χρόνια, ο Δήμος έχει παραχωρήσει τον δεύτερο όροφο του κτηρίου στο υπουργείο Πολιτισμού. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, με τη σειρά της, στέγασε εκεί την έκθεση της συλλογής του Γάλλου φιλέλληνα Ρενέ Πυώ (1878-1937). Με την ιδιότητα του δημοσιογράφου, πολεμικού ανταποκριτή και συγγραφέα, ο Ρενέ Πυώ παρακολούθησε τις πολιτικές αναταραχές του πρώτου μισού του 20ού αιώνα στην Ελλάδα, πραγματοποιώντας συνολικά επτά ταξίδια.
Παράλληλα συνέλεγε έργα με κύριο θέμα τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας του 1821, τα οποία αργότερα δώρισε στο ελληνικό κράτος. Χάρτες, ξίφη, πιστόλια, πορτρέτα, λιθογραφίες, χαλκογραφίες, μετάλλια, χειρόγραφα και επιστολές με θέμα τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου και την Ελληνική Επανάσταση παρουσιάζονται σε έντεκα ενότητες στην πανέμορφη οικία του Κωστή Τσικλητήρα.
Ρεπορτάζ: ΓΙΟΥΛΗ ΕΠΤΑΚΟΙΛΗ, Φωτογραφίες: ENRI CANAJ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
