Μέρος α΄
Του Χρήστου Νικ. Ζερίτη
Στα 20 σχεδόν χρόνια των αναζητήσεών μου, προκειμένου να συμβάλω στην προσπάθεια θεμελίωσης και για να αποδειχθεί η ιστορικότητα και η διαχρονική ύπαρξη του σπουδαίου αυτού εθίμου της Καλαμάτας και της ευρύτερης περιοχής της, συνάντησα ονόματα παλαιών «καπεταναίων», των οποίων η δράση είναι στα όρια του θρύλου.
Μερικών τα ονόματα τα άκουσα από τα χείλη των σύγχρονων σαϊτολόγων. Μιλούσαν γι’ αυτούς και για τα κατορθώματά τους, βάζοντας στα λόγια τους το δέος που αναλογεί, όταν γίνεται αναφορά σε τέτοιες προσωπικότητες. Και δεν τους ανέφεραν μόνο ως σπουδαίους κατασκευαστές ή ως ατρόμητους ήρωες με την φωτιά στα χέρια ή ως περίφημους εφευρέτες-πατεντιάρηδες και χημικούς ή ως καταπληκτικούς ηγέτες, αλλά και ως πείσμονες και φανατικούς στη διατήρηση του εθίμου, παρ’ όλες τις διώξεις από τις αρχές τάξης και καταστολής, κυρίως την περίοδο που διοικητής του ευζωνικού τάγματος, με έδρα την Καλαμάτα, ήταν ο περίφημος Μπαϊρακτάρης (…γνωρίζομεν κάλλιστα ότι άπαντες οι αντιπρόσωποι της επαρχίας ημών εσκέφθησαν την ενίσχυσιν της δυνάμεως του τάγματος, αναγνωρίζοντες τας υπηρεσίας ας τούτος προσφέρει τω τόπω, συνετέλεσαν σπουδαίως εις την παγίωσιν της τάξεως και της ησυχίας, αλλά και την ανωτέραν νοημοσύνην, αμεροληψίν και ευθύτητα μεθ ής διευθύνεται υπό του κ. Μπαϊρακτάρη…-εφημ. Καλαμάτας «Ενεστός» 25.4.1885-).
Είχαν, όμως, οι σαϊτολόγοι τη στήριξη της τοπικής κοινωνίας και αρκετών ευυπόληπτων πολιτών και κατοίκων, οι οποίοι όχι μόνο υποστήριζαν το έθιμο του σαϊτοπόλεμου, αλλά συμμετείχαν και ενεργά ως σαϊτολόγοι.
Ο αναγνώστης πρέπει να ξέρει ότι στην Καλαμάτα σαΐτες «έπεφταν», εκτός της περιόδου του Πάσχα, στη γιορτή της 25ης Μαρτίου, αλλά και στη γιορτή της Αναλήψεως, μερικές φορές και σε έκτακτες περιστάσεις, π.χ. ερχομός βασιλέων ή σε σπουδαίους ποδοσφαιρικούς αγώνες.
Στο φετινό αφιέρωμα στο έθιμο θα δημοσιοποιηθούν ειδήσεις από τους σαϊτοπόλεμους της περιόδου 1908-1926, ονόματα σαϊτολόγων από το 1894 μέχρι το 1926 και γενναίες πράξεις τους, ονόματα μπουλουκιών, συνοικιών και ενοριών που «κατέβαζαν» ομάδες σαϊτολόγων, μαζί με ανέκδοτα περιστατικά και δημοσιογραφικές απόψεις, ώστε η διαχρονικότητα του εθίμου να ενισχύσει το φρόνημα της σημερινής γενιάς σαϊτολόγων, αλλά και των οπαδών του εθίμου και, παρ’ όλες τις δυσκολίες, να συνεχιστεί. Μα και ως μνημόσυνο σε αυτούς τους ωραίους Καλαματιανούς, που στήριξαν την εθιμική παράδοση και διέσωσαν τον ντόπιο λαϊκό πολιτισμό. Η αναφορά αυτή θα γίνει στοιχειοθετώντας την μέσα από τις στήλες καλαματιανών εφημερίδων.
Ποιος, άραγε, από τους σαϊτολόγους των παλαιών εποχών να είχε φανταστεί πως η πόλη με το έθιμο του σαϊτοπολέμου (της οποίας το λαϊκό πολιτισμό υπηρέτησε με πάθος) θα γινόταν στα σημερινά χρόνια πόλος έλξης χιλιάδων επισκεπτών το Πάσχα, για να «μεθύσουν» με τη μυρωδιά της μπαρούτης, που γλαφυρότατα περιγράφεται παρακάτω, μέσα από τις εφημερίδες της εποχής, όπως «μεθούσαν» οι παλιοί Καλαματιανοί-Καλάμιοι-στην προηγούμενη φάση της πολιτιστικής ζωής της Καλαμάτας;
Εφημερίδα Καλαμάτας
«Λαϊκή», 22.4.1894
«Και δη εκάη και εφέτος ο Ιούδας εν τω Ναώ της Υπαπαντής, κατά την Δευτέραν Ανάστασιν, την Αγάπην. Ήτο ούτος κατασκεύασμα του γνωστού ενταύθα αυτοδίδακτου Πυροτέχνου κ. Ιωάννου Ασημάκη, όστις εφέτος εφάνη υπέρτερος εαυτού, κατά γενικήν ομολογίαν. Η της κατασκευής του Ιούδα επιτυχία ήτο πράγματι υπερτέρα παντός επαίνου… αρκούμεθα να είπωμεν ότι αι ριφθείσαι εφέτος σαϊται ήσαν εν πολλοίς υπέρτεραι και αφθονότεραι των προηγουμένων ετών. Αν θελήσετε να μάθητε και τίνος ενορίας υπερείχον, ημείς σας εξομολογούμεθα ότι αδυνατούμεν να εκφέρωμεν κρίσιν ιδίαν, διότι εύρομεν απάσας εξ ίσου επιτυχείς».
«Λαϊκή», 30.4.1894
Επιστολή αναγνώστου της: «Εις το προηγούμενο φύλλον εγράψατε ότι αι σαΐται όλων των ενοριών ήσαν εξ ίσου επιτυχείς. Αν όμως παρατηρείτε μετά προσοχής με πόσην τέχνην έρριπτε ταύτας και πόσον ήσαν τεχνικαί αι του Π.Ι. Μαυροειδή και της περί αυτόν ομάδος των Αγιαννιτών και πόσον εχειροκροτήθησαν παρά των παρισταμένων, θα ωμολογείτε ότι αυτός, ο παρά των συντρόφων του ΜΑΝΔΡΑΓΟΥΔΑΣ δια την τέχνην του περί την κατασκευήν των σαϊτών επονομαζόμενος, έλαβε τα πρωτεία».
Εφημερίδα Καλαμάτας
«Πρόνοια», 8.4.1898
«Όλοι οι τόποι έχουν τα έθιμά των κατά την Λαμπρήν. Κοινόν δ’ εν Ελλάδι είναι το έθιμον των κόκκινων αυγών, ημίκοινον είναι οι κουλούρες και ακόμη περιορισμένον το έθιμον των σαϊτών. Η πόλις των Καλαμών δύναται τις να είπη, ότι έχει την πατρωνίαν εν των ζητήματι τούτω, όχι διότι ρίπτονται πολλαί σαΐτες, αλλά διότι οι σαϊτολόγοι παρίσανται διηρημένοι εις στρατόπεδα αμιλλώμενα περί νίκης και αμφισβητούντα ούτω το γέρας, το οποίον μήτε κλάδος είναι! Εν τούτοις και ο πόλεμος αυτός έχει το ενδιαφέρον του, παρ’ ημίν δε πεποίθησις κρατεί, ότι αν δεν γείνη σαϊτοπόλεμος δεν μυρίζει το Πάσχα! Κατά ταύτα, καθ’ έκαστον έτος εις εν των μερών της πόλεως, καθιδρύεται το στρατόπεδον και εκεί διεξάγεται ο αγών. Φέτος, ως στάδιον δόξης καθωρίσθη υπό της αστυνομίας η κατ’ ευφημισμόν πλατεία του Συντάγματος, εκεί δε αι σημαίαι έδωσαν κι’ επήραν μετά φωνών, σαλπίγγων, με γιούχα και έ, έ, έ! Και άλλα παρόμοια».
Εφημερίδα Καλαμάτας
«Θάρρος», 17.4.1899
«Φαίνεται όμως ότι σαϊτοπόλεμος εγίνετο και κατά την περιφορά των επιταφίων. Στο Θάρρος 17.4.1899 διαβάζομεν ότι «έλειψαν αι συγκρούσεις των επιταφίων, αι οποίαι από καιρού ευτυχώς, έπαυσαν έχουσαι το σκληρόν και τρομερόν επακολούθημα των Σαϊτομαχιών».
«Φαντασθείτε, λοιπόν, τι θα εγίνετο. Παρά ταύτα δεν έλειπαν και τα κωμικοτραγικά επεισόδια. Κατά την περιφοράν του επιταφίου του ιερού ναού των Ταξιαρχών και ενώ, προ του καταστήματος των αδελφών Στασινόπουλων, ο ιερεύς εζήτησεν να παρακάμψη και να διυθυνθή προς τον ναόν, οι πολίται εξεγέρθησαν ζητούντες να προχωρήση και πέρα του νέου δρόμου. Ο ιερεύς αντέστη και απεχώρησεν. Οι πολίται όμως, εζήτουν τον επιτάφιον μόνον άνευ του ιερέως. Οι στρατιώται με εφ’ όπλου λόγχη προσπαθούν να αποκρούσουν τους πολίτας, ζητήσαντες και ενισχύσεις. Προς στιγμήν ηπειλήθη σύγκρουσις. Αλλά με παρέμβασιν του Παγώνη, επείσθη ο παπάς και ο επιτάφιος συνέχισε την πορείαν που ηξίωναν οι… πιστοί!!!!».
Η Αστυνομία της εποχής, όμως, τη δουλειά της. Ανηλεές κυνήγι των πυροβολισμών, των τρομπονιών, των πυροτεχνημάτων και, βεβαίως, των σαϊτών. Ευτυχώς που για τις σαΐτες κρατούσαν θετική στάση κάποιες εφημερίδες, διερμηνεύοντας τη λαϊκή απαίτηση για συνέχιση του εθίμου, αλλά και πολιτικοί, έμποροι και επιχειρηματίες, γκάγκαροι Καλαματιανοί που είχαν ζυμωθεί με το έθιμο.
«Θάρρος», 21.4.1899
«[….] η αστυνομία ευτυχώς, και κατά την υφ’ ημών εκφρασθείσαν γνώμην, δεν παρεκώλησε τα σαϊτορήγματα. Τουναντίον φέτος εις την πλατείαν υπό διαφόρων πολυωνύμων κομμάτων, έπεσαν πάμπολλαι σαΐτες, σχεδόν επί μίαν και ημίσειαν ώραν διήρκεσεν ο πόλεμος, αρξάμενος από της στιγμής που εσήμαναν οι κώδωνες των ναών. Οι καλλίτεροι από τους αγωνισθέντας, κατά την κρίσιν των εμπειροτεχνών, ήσαν οι της ενορίας του αγίου Ιωάννου και των ανεξαρτήτων».
-Τα κείμενα των παλαιών εφημερίδων είναι σε πολυτονικό σύστημα που δεν κρατείται, παρά μόνον η ορθογραφία.
