Μήνας Αύγουστος, ο καλός μήνας, και το παρόν είναι για πολλούς αγχωτικό, καταθλιπτικό ή οδυνηρό. Δεν μπορούμε και δεν πρέπει να αποσπασθούμε από την πραγματικότητα. Μπορούμε, όμως, να ξεφύγουμε για λίγο από τα βιώματα και να (επαν)έλθουμε σε μνήμες αλλοτινές, όταν ο κόσμος ήταν (ή φάνταζε) απλός.
Ας αρχίσουμε από κάποιες λέξεις, που είναι απόλυτα συνδεδεμένες με τον Αύγουστο, όπως λ.χ. η αυγουστέλα, το σύκο που ωριμάζει αυτό το μήνα. Επίσης ο αυγουστιάτης, ποικιλία σταφυλιού του μήνα. Να θυμηθούμε και το αυγουστιάτικο φεγγάρι, πριν πάμε στους αυγουστιάτικους κολιούς. Όσο για τα αυγουστιάσματα, είναι όρος της λαϊκής ιατρικής που δηλώνει εξανθήματα και δερματικές βλάβες που προκαλούνται από τον ήλιο τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου.
Ο Αύγουστος είναι μήνας αγαπητός στον κόσμο. Χαρακτηριστική είναι η παροιμία που τον καλοδέχεται: «Αύγουστε, καλέ μου μήνα, να ’σουν δυο φορές το χρόνο», ή και τρεις! Άλλωστε, χαρακτηρίζεται και ως «ο μήνας που τρέφει τους έντεκα», τους άλλους μήνες του χρόνου, με την πλούσια σοδειά και τα κέρδη που αφήνει. Μερικές φορές τον Αύγουστο έχουμε εκδηλώσεις ενός πρώιμου φθινοπώρου. Λένε τότε «Ο Αύγουστος επλάκωσε, η άκρα του χειμώνα». Ή λένε, συνδυάζοντάς το με αντίστοιχα φαινόμενα τον Μάρτη, «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα».
Όμως, η κατάσταση σύντομα επανέρχεται στην αναμενόμενη ισορροπία και η φράση αναιρείται με άλλη: «Ούτε ο Μάρτης καλοκαίρι, ούτε ο Αύγουστος χειμώνας».
Ορισμένες παροιμίες συνδυάζονται και με διατροφικές υποδείξεις, το μήνυμα των οποίων αποκτά και μεταφορική σημασία: «Κάθε πράγμα στον καιρό του κι ο κολιός τον Αύγουστο». Όμως, εκτός από τον κολιό, τον Αύγουστο «είναι παχιές και οι μύγες», που δείχνει απαξίωση, καθώς και τη συχνά ανώφελη αναμονή.
Υπάρχει και μία τουλάχιστον παροιμία με υγειονομική σημασία, που λέει «Περί της υγείας σου τον Αύγουστον ερώτα». Αυτή, όμως, θα τη σχολιάσουμε μαζί με άλλα υγειονομικά ζητήματα του Αυγούστου.
Οι δρίμες του Αυγούστου θεωρούνται βλαβερές ημέρες. Υπάρχουν κατά τόπους πολλές διαφορές για τις σχετικές λαϊκές πίστεις, που θεωρούσαν τις δρίμες ελάσσονες κακοποιούς δυνάμεις ή οντότητες. Αν αυτές τις μέρες έπλεναν ρούχα, έβρισκαν σ’ αυτά φθορές. Όσοι λούζονταν, έχαναν τρίχες από τα μαλλιά τους, όσοι πλένονταν έβγαζαν εξανθήματα, όσοι έμπαιναν στ’ αμπέλια ή έκαναν αγροτικές εργασίες, πάθαιναν ζημιές.
Αντίθετα από τις δρίμες πολλοί εξακολουθούν να υπολογίζουν τα μερομήνια. Τοποθετούνται χρονικά επίσης από 1 έως 6 Αυγούστου ή, σύμφωνα με άλλους, από 1 έως 12 του μήνα. Είναι αντικείμενο της λαϊκής μετεωρολογίας. Σύμφωνα με τις κρατούσες πίστεις, στην περίπτωση του εξαήμερου υπολογισμού κάθε μέρα αντιπροσωπεύει δύο μήνες. Το πρωί της μέρας τον ένα και το απόγευμα τον αμέσως επόμενο. Στη δωδεκαήμερη αντίληψη κάθε μέρα αντιπροσωπεύει ένα μήνα. Η λεπτομερής παρατήρηση των καιρικών φαινομένων (πιστεύεται ότι) δίνει μετεωρολογικές προβλέψεις για τον επόμενο χρόνο.
Η ευχαριστήρια προσφορά – θυσία των σταφυλιών γιορτάζεται του Σωτήρος (6 Αυγούστου) με τις απαρχές των σταφυλιών. Η νηστεία για την Κοίμηση της Παναγίας, καθαρά σεβαστική, διαρκεί 15 ημέρες και ήταν άλλοτε πολύ αυστηρότερη. Πάντα, όμως, η ενδιάμεση «κατάλυση ιχθύος» (ψαροφαγία ή για μεγάλο μέρος της Ελλάδος, αποξηραμένος παστός βακαλάος) έκανε -μαζί με την ποικιλία κηπευτικών και φρούτων- πιο εύκολη την αποδοχή της.
Κατά τη διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου σε ορισμένα μέρη γίνονταν εγκοιμήσεις (δηλαδή, τελετουργικές διανυκτερεύσεις μέσα στο ναό ή στον πρόναο) ολόκληρων οικογενειών, που παρέμεναν εκεί για υγεία και ευλογία.
Η παροιμία που αναφέραμε «Περί της υγείας σου τον Αύγουστον ερώτα» δείχνει ότι ο μήνας παρέχει τις ενδείξεις για την υγεία ενός ανθρώπου για αρκετούς επόμενους μήνες. Οι υψηλές θερμοκρασίες, η αδυναμία ορθής συντήρησης των τροφίμων, οι αλλοιώσεις τους, οι μολύνσεις τους, ο πολλαπλασιασμός των εντόμων, τα κουνούπια και η ελονοσία την οποία μετέφεραν και πολλά άλλα καθόριζαν την υγεία των ανθρώπων για τους επόμενους μήνες. Η μεγάλη ηλιοφάνεια και οι αγροτικές εργασίες στον ήλιο ήταν υπεύθυνα για πολλές ηλιάσεις, ενώ η ακμή των ερπετών συνεπαγόταν και αρκετά δαγκώματα φιδιών.
Από τις γιορτές και τα πανηγύρια του Αυγούστου πολλά, εκτός από τον εορταστικό ή τον εμπορικό χαρακτήρα, ενσωματώνουν και υγειονομικά χαρακτηριστικά. Στις 16 Αυγούστου στην Κεφαλλονιά γιορτάζεται και ο Άγιος Γεράσιμος και ο τόπος αποτελεί σημείο συνάντησης κάθε τύπου ψυχασθενών από όλη την Ελλάδα. Διεγερτικοί άρρωστοι καθηλώνονται για να «περάσει από πάνω τους ο Άγιος», που εξυμνείται ως «πληγή δαιμόνων ανίατος» και ως «δαιμόνων […] φοβερός διώκτης». Οι ίδιοι οι ασθενείς (υποτίθεται οι δαίμονες που τους έχουν καταλάβει) τον αποκαλούν «Καψάλη», γιατί τους «καψαλίζει» περνώντας από πάνω τους.
Στις 29 Αυγούστου γιορτάζεται η «Αποτομή της κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου», που λέγεται και «Ριγολόγος», γιατί οι δήμιοι μετά τον αποκεφαλισμό του άρχισαν να τρέμουν. Έτσι, ο Άγιος Ιωάννης έγινε ο προστάτης των ελονοσούντων, που εμφάνιζαν ρίγος με τον πυρετό. Όσοι σέβονταν το μαρτύριό του, δεν έπιαναν μαχαίρι τέτοια μέρα. Ακόμα και το ψωμί το έκοβαν με το χέρι. Επίσης δεν έκοβαν καρπούζι ή πεπόνι, επειδή το σχήμα τους προσομοιάζει με το κεφάλι και δεν έτρωγαν κόκκινο σταφύλι, γιατί το χρώμα του θύμιζε το χρώμα του αίματος. Μαρτυρίες από την Κρήτη βεβαιώνουν ότι απέραντος ήταν ο σεβασμός προς τον Άγιο Ιωάννη των Τουρκοκρητικών, που, βεβαίως, έπασχαν και αυτοί από ελονοσία. Αναφέρεται, μάλιστα, πως ξέσματα από την Αγία Τράπεζα του ναού του Αη Γιάννη στις Αρχάνες ήταν, τότε, περιζήτητα μεταξύ των Οθωμανών.
Ο μήνας τελειώνει στις 31 με τη γιορτή της Αγίας Ζώνης, για την οποία φημολογούνταν θεραπευτικές παρεμβάσεις από τον 9ο αιώνα. Επειδή, όμως, η Ζώνη δεν είναι προσιτή, παίρνουν νήμα στο μήκος της και με αυτό μεταφέρουν τη θαυματουργή της δράση στην πονεμένη μέση ενηλίκων ή στα μέλη παιδιών.
Τώρα, θα ρωτήσετε, γιατί τα γράφω όλα αυτά; Όχι μόνο για να τα θυμόμαστε ως δείγματα του λαϊκού μας πολιτισμού. Αλλά και γιατί, όπως εξελίσσεται το «εθνικό» μας «σύστημα υγείας», μπορεί να τα ξαναχρειαστούμε…
Του ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Α. ΡΗΓΑΤΟΥ*
*Ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος είναι πανεπιστημιακός, συγγραφέας, λαογράφος
