Θρηνώδης κλαγγή των κωδώνων. Απαίσιον και τρομακτικόν εξαγγέλλει.
Υψικάρηνος δρυς κατέπεσεν υπό βαρύν καταπέλτην, τρομερόν γδούπον παραγαγούσα. Μέγα τι και τρομακτικόν προσεγένετο συγκινούν και συνταράσσον ημάς.
Ο Χρύσανθος Παγώνης απέθανε και τα πάντα έμψυχα και άψυχα, κατά τον ποιητήν, το μαρτυρούν θρηνούντα, λυπούμενα. Άστρον φωτοβόλον υπερκοσμίου αίγλης αδρόν το φως, το ζωογόνον αυτού επιχύσαν, έκλινε προς την δύσιν αυτού και έδυσε.
Ανέτειλε δια να δύση δυστυχώς. Ζη τις δια να αποθάνη…
Απαράβατος τούτος κανών και ανεξιχνίαστον μυστήριον…
Μεγαλείον αληθές ο Χρύσανθος Παγώνης ήδη κατάκειται ψυχρός προ ημών. Αποθνήσκουσι, λέγει, και οι μεγάλοι και οι ισχυροί και ο Χρύσανθος Παγώνης υπετάχθη εις το μοιραίον. Η ανάλγητος Ειμαρμένη εφόνησε την δόξαν αυτού και ιδού ο μέχρι της χθες γίγας προ ημών τεθνεώς. Φοβερόν, απίστευτον, πλην αληθές. Ιδού το μεγαλείον σύντριμμα εις τον αναλλοίωτον νόμον. Ο απαίσιος θάνατος επάλαισεν, ηγωνίσθη επί μακρόν και ενίκησεν.
Προ του φρικιαστικού, του ιλιγγιστικού το οποίον διαδράμει ημάς, ιστάμεθα εκπεπληγμένοι προς του προ ημών σεβασμίου σκήνους.
Γονυκλινείς προ αυτού ερχόμεθα νάνοι και αδέξιοι υμνηταί της δράσεώς του. Τι πρώτον και τι ύστερον να διαλάβωμεν εν ταις συνεπτυγμέναις ταύταις γραμμαίς!
Εάν τα έθνη εκ των ευεργεσιών κρίνοντα ενίων ατόμων αναγνωρίζουν αυτά ως μεγάλους άνδρας, παρεμφερώς και ημείς αποφασίζοντες περιάγομεν το όνομα του Χρυσάνθου Παγώνη σεμνυνόμενοι, ότι η μεσσηνιακή γη εγέννησε τούτον γίγαντα και φωνούμεν: μέγας δι’ ημάς υπήρξεν ο προκείμενος νεκρός.
Ναι μέγας υπήρξεν ο Χρύσανθος Παγώνης. Από της νεαράς του ηλικίας πνεύμα ουρανίως φιλελεύθερον, καρδία αισθημάτων έμπλεως σπανίων, με τα νάματα της επιστήμης εμποτισθείς και της οικογενειακής περιθάλψεως, διέγραψεν εν τω μεσσηνιακώ στερεώματι την εμφάνισιν αυτού, εμφάνισιν οίαν σημειούν προνομιούχοι φύσεις, έξοχα πνεύματα, φωτοβόλοι αστέρες.
Αρχίζει την δράσιν αυτού ως σπουδαστής και εκχειλίζει αυτής των μεσσηνιακών ορίων το φως και φωτίζει ευρύτερον τον στενόν ελληνικόν ορίζοντα. Ενδεικτική της μεγάλης, μετ’ ολίγον, δράσεώς του. Ίδιον τούτο των μεγάλων ανδρών.
Επιστήμων αμέσως ο Χρύσανθος Παγώνης εναγκαλίζεται το δικανικόν βήμα και η βροντώδης και σθεναρά αυτού φωνή δονεί και συγκλονεί τους θόλους των σκηνωμάτων της Θείας Θέμιδος. Καταλαμβάνει ευθαρσώς το βήμα της εθνικής εξάρσεως και συγκινεί και εξαίρει και κατακτά και μεταρσιοί.
Λαμβάνει τον κάλαμον ανά χείρας και αισθάνεται ούτος δεινόν μαχητήν και τρέμει.
Ενσαρκούνται τα ευγενή ιδεώδη και κεραυνοβολούν και καταπλήσσουν.
Ευθαρσώς προβαίνει σημαιοφόρος περιάγων την σημαίαν του ευγενούς και υψηλού, συντρίβων και ποδοπατών παν ταπεινόν, επιζήμιον, οπισθοδρομικόν, ανακόπτον την πρόοδον και ωσεί μέγας στρατηλάτης νικηφόρος και τροπαιούχος διέρχεται πανταχού.
Συναντά προσκόμματα, παρεμβάλλονται αυτώ κωλύματα και ανυπέρβλητα εμπόδια, τα πάντα συντρίβει, ρίπτει μακράν, μεταβάλλει εις ερείπια, διανοίγει τον δρόμον τον ευρύν. Είναι το μεσουράνημα του αστέρος. Το φως αυτού εις αδράς δέσμας ριπτόμενον καταυγάζει φωτός. Παρουσιάζον κόσμον νέον αναγεννώμενον, λαμπηρόν.
Το παρελθόν εις όμορφα συντρίμματα κατακείμενον δείκνυσι τον ευεργέτην καταστροφέα αιγλήεντα ιστάμενον εν μεγαλοπρεπεί παραστάσει ουρανία. Σημαιοφόρος πάντοτε της Ιδέας προχωρεί. Τρέχει επί το έργον αυτού ο Χρύσανθος Παγώνης. Είναι η εποχή αύτη η μόνη, καθ’ ην η πόλις ησθάνθη αναζωογόνησιν, ανένηψεν, ηννόησε την αποστολήν και το μέλλον της.
Δρων και επιβαλλόμενος πάντοτε ο Χρύσανθος Παγώνης εξακολουθεί το έργον του.
Δεν οκνεί εις ουδέν, δεν υποχωρεί προ ουδενός. Απαρεγκλίτως τηρεί τας αρχάς του και περιάγει το λάβαρόν του. Δράσεως εποχή και φωτός περίοδος αίγλην σκορπίζουσα.
Η φήμη του ανδρός υπερπληροί τον στενόν ορίζοντα της δράσεώς του και τρέχει να παράσχη ευρύτερον τα νάματα αυτής.
Ο Χρύσανθος Παγώνης εκλέγεται υπό του Βασιλέως, ίνα γενικώτερον και επωφελέστερον δράση. Τοιαύτη τιμή ήτο η αντάξια του ανδρός.
Ρίπτεται εις τον δημόσιον βίον με το αυτό και ηυξημένον πυρ εν τη δράσει και τη προόδω. Ευτυχούν να γνωρίσουν αυτόν ανώτερον Διοικητικόν υπάλληλον η τε Ηλεία και Αρκαδία και η Αργολίς και καταπλήσσονται και εξίστανται και διαπορούν τις εστίν ο ανήρ. Ναι τις εστίν ο ανήρ; Ο Χρύσανθος Παγώνης, γόνος ευκλεής πατριαρχικής οικογενείας, σέμνωμα της μεσσηνιακής χώρας. Δεν είναι ήδη το άτομον ο Παγώνης, δεν είναι ο Παμμεσσήνιος ο Παγώνης, είναι ο Πανελληνικός ο πανταχόσε επιφωνήματα θαυμασμού εκπλήξεως και σεβασμού ραγδαίως προκαλών.
Πλην τα «πάντα ρει» και ο γενναίος στρατηλάτης αποσύρεται. Η μεγάλη μορφή του εκλείπει από την σκηνήν του κοινωνικού θεάτρου. Αποσύρεται πληγείς υπό θανατηφόρου πλήγματος νόσου. Ο θάνατος ζηλωτής της δόξης αυτού δρεπανηφόρος σπεύδει προς αυτόν. Πλην ο γενναίος μαχητής παλαίει και αναχαιτίζει τον εχθρόν. Αλλά τέλος αποκάμνει και ενδόξως πίπτει…
Ο εχθρός αγάλλεται δια το θύμα του και ημείς απαρηγόρητοι χύνομεν κρουνούς δακρύων δια το ανεπανόρθωτον της απωλείας.
Ήδη προ του ιερού σκήνους αυτού, προ της πατριαρχικής μορφής του, αλγούντες αποδίδομεν της ευγνωμοσύνης και της λατρείας ημών τον φόρον προς την δια παντός φευ εκλείψασαν φυσιογνωμίαν του Χρυσάνθου Παγώνη.
Η εκ των μυχίων ολόθερμος ευγή ημών προπέμπει την ψυχήν του προς τον Ύψιστον και ικετεύει αυτήν, ίνα από τα ουράνια δώματά της αφορά και μιμνήσκεται ημών των…
Η κηδεία
Η θλιβερά είδησις του θανάτου του Χρυσάνθου Παγώνη ανηγγέλθη εις την πόλιν χθες την πρωίαν. Προ έτους πάσχων και αποσυρθείς εν τω εκκλησιδίω του Προφήτου Ηλιού εκεί παρέδωκε το πνεύμα την προπαρελθούσαν νύκτα ήρεμα, εις τας αγκάλας συγγενών και φίλων.
Άμα τη ειδήσει το πένθος διεχύθη παντού. Μεσίστιοι σημαίαι ανηρτήθησαν και πένθη εδήλουν την λύπην την γενικήν. Περί την μεσημβρίαν ο νεκρός μεταφερθείς ενταύθα εναπετέθη εν τω Ναώ της Υπαπαντής.
Μετά την μεσημβρίαν οι πένθιμοι κωδωνισμοί και η κίνησις του κόσμου παρουσίαζον ασύνηθές τι. Όλοι έτρεχον εις τον ναόν, πάσης τάξεως και ηλικίας. Περί την 4ην ώραν ο προ της Υπαπαντής χώρος και οι πέριξ οδοί ήσαν κατάπηκτοι κόσμου.
Χοροστατούντος του Σου Μελετίου άρχεται η νεκρώσιμος ακολουθία του κόσμου ολονέν συρρέοντος εν τω ναώ. Μετά το πέρας αυτής ο δικηγόρος Παναγιώτης Μπακίδης δι’ επιτυχούς λόγου εξήρε την δράσιν του ανδρός ως δικηγόρου, κοινωνικού παράγοντος και δημοσίου υπαλλήλου.
Μετά ταύτα η νεκρική πομπή υπό τους πενθίμους ήχους της μουσικής εν απείρου κόσμου διηυθύνθη προς την οδό Νομαρχίας. Τας ταινίας του φερέτρου ανείχον ο δήμαρχος Κουτοσμητόπουλος, ο πρόξενος Τζαν, ο ταγματάρχης Τσιμπιδάρος, ο πολιτευτής Δαγρές, ο πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Παπαφωτεινός και ο υποδιευθυντής της Τραπέζης Αθηνών Παρ. Κανιδιώτης.
Η πομπή δια των πλατειών διηυθύνθη προς το νεκροταφείον, ο εσωτερικός και εξωτερικός του οποίου χώρος ήτο υπερπλήρης.
Κατατίθεται το φέρετρον περιστοιχούμενον από τους απαγηγορήτους συγγενείς και οικείους και από τους κατατεθέντας στεφάνους του Δικηγορικού Συλλόγου, των αδελφών Αλ. Κουμουνδούρου, των φίλων αυτού «τα ορκισμένα» και σταυρός εκ μέρους των αδελφών αυτού.
Ο Δικηγόρος Κάστανος δι’ επιταφίου άκρως επιτυχούς εξήρε τον άνδρα θαυμασίως ζωγραφίσας την πολλαπλήν αυτού δράσιν, τον παρουσίασε θερμόν παντός ευγενούς και ιδανικού συνήγορον, τον προέβαλε μαχητήν, εν τω πολέμω τω κοινωνικώ νικητήν και τροπαιούχον και ως επιστήμονα σθεναρόν και ακαταμάχητον. Και τέλος ως δημόσιον λειτουργόν το ιδεώδες της εντιμότητος, της αξιοπρεπείας και του καθήκοντος διδάξας δι’ αυτού.
Τέλος παρουσίασε την όλην του Παγώνη εικόνα πραγματικωτάτην συγκινούσαν και επιβάλλουσαν δια του μεγαλείου αυτής.
Τον Κάστανον διεδέχθη ο φοιτητής Παπασουλιώτης δι’ ολίγων χαρακτηρίσας τον άνδρα και τούτον εμμέτρως ο Βασίλ. Κουρτάκης. Το ποίημα του Κουρτάκη θερμόν συνεκίνησε πάντας.
Και κατόπιν ο νεκρός Χρύσανθος Παγώνης εναπετέθη εν τη τελευταία του κατοικία αποπτάς δια παντός του κόσμου τούτου.
Γαίαν έχει ελαφράν…
Βιογραφικαί σημειώσεις
Ο νεκρός της χθες Χρύσανθος Παγώνης υπήρξεν υιός του αειμνήστου Συνταγματάρχου της Φάλαγγος Σωτηρίου Παγώνη, γεννηθείς εν Καλάμαις κατά το έτος 1852.
Ο πατήρ αυτού γεννηθείς εν Λακωνία εγκατεστάθη ενταύθα μετά την επανάστασιν του 1821, υπήρξεν εν εκ των τέκνων των μεγάλων υπέρ της πατρίδος αγώνων πολεμήσας κατά την τότε επανάστασιν ως οπλαρχηγός των δύο αδελφών Μαυρομιχάλη, κατά δε την εν Μεσολογγίω μάχην καταταχθείς τότε εις την Φάλαγγα ως αξιωματικός έλαβε πέντε πληγάς αποβιώσας ενταύθα με τον βαθμόν του Συνταγματάρχου.
Ο πατήρ του συνεζεύχθη μετά της Βασιλικής Ζάρκου εξ ης απέκτησεν επτά υιούς και μίαν θυγατέρα. Τούτου πατρός υιός ο Χρύσανθος Παγώνης παιδευθείς εις τα πρώτα ελάχιστα γράμματα εν Καλάμαις εστάλη είτα εις Αθήνας, όπου κατά το έτος 1852 έλαβε το δίπλωμα του δικηγόρου, ήσκει δε το επάγγελμα ενταύθα καταστάς εκ των αρίστων ποινικολόγων.
Το πρώτον θύμα, όπερ έπεσε κατά την εν Ναυπλίω επανάστασιν του 1862, ήτο ο μεγαλύτερος αδελφός του Ιωάννης, κατ’ εξακολούθησιν δε υπέστη τας συνεχείς απωλείας των κατά σειράν αδελφών του, το δε καίριον δι’ αυτόν τραύμα ήτο η απώλεια του αδελφού του Παναγιώτου Σ. Παγώνη εγγάμου όντος και αποθανόντος ενταύθα κατά το έτος 1882 και εγκαταλείψαντος σύζυγον μετά τεσσάρων τέκνων, εξ ων το μεγαλύτερον, ο Σωτήριος, μόλις ήγε το πέμπτον έτος της ηλικίας του.
Την προστασίαν της οικογενείας του αδελφού του ανέλαβεν ο ματαστάς ως άλλος πατήρ δοκιμάσας πολλάς πικρίας και βασάνους.
Ο μεταστάς ερρίφθη και εις το πολιτικόν στάδιον προταθείς πολλάκις δια το αξίωμα του βουλευτού και Δημάρχου.
Διετέλεσε δημοτικός σύμβουλος του Δήμου Καλαμών υπέρ ου πολλάς προσέφερεν υπηρεσίας.
Κατά την ενταύθα άφιξιν του Α.Μ. του Βασιλέως επισκεφθείς Αυτόν και συνδιαλεχθείς περί πολλών του έθνους πραγμάτων, τόσον εξετιμήθη δια την ευρυμάθειαν και τας κρίσεις του ώστε άμα ως επανέκαμψεν εις Αθήνας η Α.Μ. τη υποδείξει της διωρίσθη υπό της τότε Κυβερνήσεως Ζαΐμη Νομάρχης Αρκαδίας, εν η θέσει διεκρίθη σημειώσας δράσιν η οποία τόσον κατέστησεν αυτόν αγαπητόν, ώστε να τον προπέμψη η πόλις σύσσωμος κατά την εκείθεν μετάθεσίν του.
Ως ήτο όμως επόμενον η αμερόληπτος και σοβαρά και δικαία διοίκησίς του προεκάλεσε την μήνιν της κυβερνήσεως, ήτις προέβη εις την απόλυσίν του.
Εσχάτως διωρίσθη εκ νέου υπό της κυβερνήσεως του αειμνήστου Δηλιγιάννη Νομάρχης Ηλείας, μετατεθείς δε κάτοπιν εις Αργολίδα ηναγκάσθη μετά τινά χρόνον ν’ αποχωρήση της υπηρεσίας προσβληθείσης της υγείας του.
