Θα προκαλέσει έκπληξη στον αναγνώστη η απάντηση στο ερώτημα: πότε άρχισαν και επίσημα τα εμβόλια στο σύγχρονο Ελληνικό Κράτος. Μια νεοσύστατη χώρα που μόλις είχε απελευθερωθεί με την κοσμοδοξασμένη Επανάσταση του 1821, δημιουργεί θεσμούς και υπηρεσίες για την προστασία των πολιτών της από 1835. Προστασία που ήταν αναγκαία με απαρχή αυτή από την ευλογιά (1), νόσο εξαιρετικά μεταδοτική και πολύ συχνά θανατηφόρα, που κατέτρεχε τότε τον κόσμο.
Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Edward Jenner (1749-1823) παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια και δε νοσούσαν από ευλογιά.
Ο Jenner χρησιμοποίησε το υγρό από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι, τον James Phipps. O James, όταν ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά, δε νόσησε. Το πρώτο εμβόλιο ήταν γεγονός! Παρ’ όλο που ο Jenner είναι ο πρώτος που εφάρμοσε συστηματικά τον εμβολιασμό εναντίον της ευλογιάς, πρωτοπόροι του εμβολιασμού θεωρούνται οι Έλληνες γιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720) από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από την Κεφαλλονιά.
Οι θεσμοί
Στις 11 Μαΐου 1835 με το ΦΕΚ αριθ. 15 (Εν Αθήναις, 11 Μαΐου 1835) δημοσιεύεται το Διάταγμα του Όθωνα «Περί εισαγωγής του εμβολιασμού της δαμαλίδος».
Επισημαίνονται τα σημαντικότερα σημεία του Διατάγματος:
1. Από του νυν και εις το εξής εισάγεται κατά νόμον εις την Ελλάδα ο εμβολιασμός της δαμαλίδας (vaccine, βατσίνας)
2. Όποιος δεν εμβολιασθεί ή δεν έμβαλε φυσικές ευλογιές-δε νόσησε, υποχρεούται να εμβολιασθεί
3. Τα δε νεογνά παιδιά εμβολιάζονται κατ’ αυτό το πρώτο έτος των γεννήσεών των
4. Αν ο εμβολιασμός δεν επιτύχει, πρέπει να επαναληφθεί το πολύ εντός του επόμενου έτους… Εις τους εναντίον πράττοντες εφαρμόζεται η εις το αρθρ. 568 παρ. 1 του Ποινικού Νόμου ορισμένη ποινή
5. Όποιος εξ αμελείας δεν εμβολιάσει τα παιδιά του ή τους αφήλικας (μικρότερους σε ηλικία) αυτού το πρώτον μετά την γέννηση χρόνο, υποπίπτει εις την κατ’ άρθρο 568 παρ. 1 του Ποινικού Νόμου επιβαλλομένη ποινή αν παραμελήσει…
6. Μόνο η απόδειξη ιατρού ή κάποιας Αρχής μαρτυρούσα κάποιο αξεπέραστο εμπόδιο, δίδει ικανή συγχωρήσεως αφορμήν (αιτίαν)…
7. Ο εμβολιασμός των φυσικών ευλογιών απαγορεύεται αυστηρώς. Αυτός που εμβολιάζει με φυσική και ο εμβολιαζόμενος τιμωρούνται με 5 ταλήρων ζημία ή εξ εβδομάδων κράτηση
8. Απαγορεύεται η είσοδος εις σχολείον, διδασκαλείον, τεχνικό κατάστημα ή στρατιωτικό τάγμα εις όλους όσοι δεν έκβαλον ευλογίας ή δεν εμβολιάστηκαν. Τούτο δε γνωρίζεται από τα ίχνη των δύο ειρημένων ασθενειών, αποδεικνύεται δια της κατά νόμους του εμβολιασμού μαρτυρίας
9. Προς εκτέλεση αυτού, του περί εμβολιασμού νόμου, κάθε ιατρός ή εμπειρικός χειρουργός που είναι αναγνωρισμένος από το ιατροσυνέδριο, έχει το δικαίωμα να εμβολιάζει και να δίνει την κατά την 9 ή 10 ημέρα επιθεώρηση του εμβολιασθέντος
10. Όποιος ιατρός ή χειρουργός παραμελήσει να στείλει τον κατάλογο των υπ’ αυτού εμβολιασθέντων εντός 14 ημερών μετά το τέλος του χρόνου και μετά προηγηθείσα του Επάρχου πρόσκληση, υποπίπτει εις 5 ταλήρων πρόστιμο
11. Διορίζεται ένας δημόσιος εμβολιαστής κατά νομό
12. Ο εμβολιασμός γίνεται παρόντος του Επάρχου ή άλλου τινός αξιωματικού της επαρχίας κατά τους εις τα περί τούτου παραγγέλματα οριζόμενους κανόνας
13. Ο εμβολιαστής λαμβάνει παρά του ταμείου της Επικρατείας 1000 δραχ. κατ’ έτος/ Από τους ευκατάστατους πρέπει να ζητεί δύο μόνον δραχ. δια έναν εμβολιασμό, εάν δε ο πρώτος εμβολιασμός αποτύχει, τότε εμβολιάζει αμισθί δια τον δεύτερον και τρίτον
14. Οι εμβολιαζόμενοι που έχουν ανάγκη και είναι πτωχοί, πρέπει να έχουν βεβαίωση από τη δημοτική αρχή που να επιβεβαιώνει αυτό και τα εμβόλια γίνονται δωρεάν
15. Ο Έπαρχος οφείλει να αναγγείλει προς τις κοινότητας της επαρχίας του την ημέρα της αφίξεως και διαμονής του
16. Εις το τέλος του χρόνου οι δήμαρχοι, οι πάρεδροι ή οι επίτροποι της αστυνομίας αναγγέλλουν επισήμως προς τον Ειρηνοδίκη:
α. Όλους όσοι δεν εμβολίασαν τα παιδιά ή τους αφήλικάς των εις τον ορισμένο καιρόν, και όσοι δεν παρουσίασαν αποδεικτικό κάποιου ιατρού ή χειρουργού περί των αιτίων, τα οποία εστάθησαν εμπόδια
β. Όλους τους ιατρούς και χειρουργούς, οι οποίοι αφού εμβολίασαν, δεν απέστειλαν καταλόγους αυτών 14 ημέρας μετά το τέλος του χρόνου, και αφού μάλιστα εζήτησε αυτούς η ανήκουσα Αρχή
17. Όποιος άλλος εκτός των ιατρών και χειρουργών άνευ αδείας μεταχειρίζεται τον εμβολιασμό ως τέχνην, υπόκειται εις 5 ταλήρων ζημία ή 14 ημερών κράτηση
18. Οι Νομάρχες υποχρεούνται ιδίως να αγρυπνούν εις την εκπλήρωση του διατάγματος τούτου.
Γενικοί εμβολιαστές
Στις 27 Δεκεμβρίου 1836 εκδίδεται το διάταγμα περί γενικών εμβολιαστών. Διορίσθηκαν 4 γενικοί εμβολιαστές σε όλο το κράτος. Ένας για τη Στερεά Ελλάδα με έδρα την πρωτεύουσα Αθήνα, δύο στην Πελοπόννησο με έδρα την Πάτρα και την Καλαμάτα αντίστοιχα και ο τέταρτος στη Σύρο.
Υποχρέωση των γενικών εμβολιαστών ήταν:
α. να διατηρούν πάντα νεκρή και καθαρή ύλη δαμαλίου ευλογιάς, δηλαδή το υλικό του εμβολιασμού, β. να έχουν ικανή ποσότητα, πρόχειρη και διαθέσιμη σε κάθε από τα όργανα του κράτους που τη ζητούσε, γ. να εμβολιάζουν αμισθί τον πληθυσμό στην πόλη που διαμένουν, δ. να περιοδεύουν τουλάχιστον κάθε χρόνο στην περιφέρειά τους, να ελέγχουν την υλοποίηση του εμβολιασμού, ως και κατά την παραμονή τους να εμβολιάζουν τους ενδεείς ( πτωχούς), ε. θα αποζημιώνονται με 1.000 δραχ κατ’ έτος, εκ των οποίων τα μισά αντιστοιχούσαν στα έξοδα των υποχρεωτικών περιοδειών.
Με το ΦΕΚ αρ. 82 Εν Αθήναις τη 31 Δεκεμβρίου 1836, διορίζονται οι πρώτοι Εμβολιαστές του Κράτους (2).
Τα εμβόλια στη Διοίκηση Τριφυλίας
Η έκθεση του Νομοϊατρού Π. Μανούσου περιορίζεται στο ποιοι εκτελούν τους εμβολιασμούς κατά το έτος 1838, χωρίς να δίνει πληροφορίες για την πρόοδο αυτών.
Στους Γαργαλιάνους εμβολιασμούς έκαναν ο εμπειρικός χειρουργός Νικ. Χριστοφιλόπουλος (1798) (Παπαχριστοφίλου) και οι εμβολιαστές Γεώργιος Μουλάς (1795) και Αναγνώστης Λαμπρόπουλος (1802).
Στην Κυπαρισσία ο Παναγιώτης Μανούσος ιατρός Πανεπιστημίου και ο Δημήτριος Μπαρμπέρης, ο οποίος είναι εμβολιαστής και φλεβοτόμος.
Στα Φιλιατρά: Δεν υπάρχει ιατρός ή εμπειρικός χειρουργός, ούτε και εμβολιαστές.
Στη Λιγούδιστα (Χώρα), τους εμβολιασμούς κάνει ο πρακτικός χειρουργός Ν. Δραγώνας.
Σε όλους τους άλλους Δήμους της Διοικήσεως Τριφυλίας δεν έχουν διοριστεί εμβολιαστές και οι ιατροί και εμπειρικοί ιατροί ελλείπουν.
Τα εμβόλια στη Διοίκηση Μεσσηνίας και Υποδιοίκηση Πυλίας (από την έκθεση του Νομοϊατρού Μεσσηνίας)
Στην Καλαμάτα, υπεύθυνος είναι ο γενικός εμβολιαστής Αναστάσιος Νικολάου. Ο εμβολιασμός έγινε μεν εις τον δήμον αυτόν, αλλά εν μέρει μόνον εφέτος, έγινε ωστόσο και εις την κατωτέρα τάξη του λαού.
Νησί (Μεσσήνη): Οι εμπειρικοί χειρουργοί Αποστόλης Μαυρογένης και Ανδρέας Στάκης κάνουν τους εμβολιασμούς, δεν έχει διοριστεί ειδικός εμβολιαστής.
Πύλος: Δε διορίσθηκε ακόμα δημοτικός εμφυλλιαστής, οι κάτοικοι όμως προθυμότατοι εις τον εμφυλλιασμόν (εμβολιασμό), εμφυλλιάζουν (εμβολιάζουν) τα τέκνα τους από κάποιους απλούς κουρείς.
Μεθώνη: Δεν υπάρχει εμφυλλιστής, οι κάτοικοι είναι πρόθυμοι δια να εμφυλλισθούν.
Κορώνη: Αν και δεν υπάρχει δημοτικός εμφυλλιστής, οι κάτοικοι ζητούν από το Νησί (Μεσσήνη) τους ιατρούς δια να εμφυλλιάσουν τα τέκνα τους.
Κορυφάσιο – Οσμάναγα: Ούτε δημοτικός εμφυλλιστής διορίσθηκε ποτέ, ούτε ο εμφυλλισμός μέχρι τώρα έγινε, οι κάτοικοι δε φαίνονται απειθείς εις την ενέργεια του νόμου τούτου.
Καρδαμύλη: Ο Ηλίας Νικολέας, δημοτικός εμβολιαστής, διορισθείς από την διοίκηση με την υπ’ αριθ. 1381 διαταγή αυτής.
Δήμος Γερηνίας: Ο δημοτικός εμβολιαστής ο οποίος διορίσθηκε κατά την υπ’ αριθ. 1507 διαταγήν της διοικήσεως ονομάζεται Παναγ. Ζουμπούλης, αυτός δε ενεργεί τον εμβολιασμό από το χωρίον Κάμπος έως το χωρίο Μπίλιοβα, εις τα λοιπά τρία χωρία ενεργεί ο Παν. Κουρκουτάς από τον Δήμο της Αβίας.
Οι αρνητές
Οι αρνητές των εμβολίων δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Έτσι ο δήμαρχος του Δήμου Πέφντου της Μάνης επίσημα αντιστέκεται στο να εμβολιαστούν οι δημότες του (Πλάτζα, Άνω Ρίγκλια, Κάτω Ρίγκλια, Κότρωνας, Άγιος Δημήτριος -Πέφνος-, Λοζνά, Σελίστια).
Ο ανεύθυνος
Γράφει ο Νομοϊατρός για τον ως άνω δήμο: «Εμβολιαστής είναι ο Στ. Κυριακουλέας διορισθείς ως δημοτικός εμβολιαστής κατά την υπ’ αριθ. 1380 διαταγή της διοικήσεως Λακωνίας, η υπηρεσία δε του εμβολιασμού δεν προόδευσε καθόλου για την ραδιουργία των κατοίκων, εξαιρέτως δε της αντενέργειας του Δημάρχου, σύμφωνα με τις αναφορές του εμβολιαστού αυτού, είναι δε αναγκαιότατο να προκαλεστεί να μην αντενεργεί τόσον εις εργασία τόσον κοινωφελή και να διαταχθεί να δώσει αυτός πρώτος εις τους δημότες του το παράδειγμα, εμβολιάζων τα τέκνα του»
Ο υπεύθυνος
Ο Δήμαρχος Αριστομένους κατά τον παρελθόντα Ιούνιο 1838 εμφυλλίασε και εαυτόν και τα τέκνα του χάριν παραδειγματισμού, αλλά οι συνδημότες του πιστοί εις την ισχυρογνωμία τους δεν ηθέλησαν ούτε εις την βία να υπακούσουν.
(1) Ευλογιά: Οξεία, ιδιαιτέρως μολυσματική και συχνά θανατηφόρος ιογενής νόσος, η οποία προκαλείται από τον ιό τις ευλογιάς. Συμπτώματα όμοια με αυτά τις γρίπης, ιδίως οι πυρετοί, η κεφαλαλγία, ο πόνος στην πλάτη και η κατάπτωση αποτελούν συνήθως τα πρώτα σημεία τις λοίμωξης. Αυτά τα συμπτώματα συνιστούν το προεξανθηματικό στάδιο της ευλογιάς, δηλαδή το στάδιο το οποίο προηγείται της εμφάνισης εξανθημάτων. Το προ-εξανθηματικό στάδιο διαρκεί περίπου 72 ώρες και ακολουθείται από την εμφάνιση κηλιδοβλατιδωδών εξανθημάτων, τα οποία μεταβάλλονται κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο εβδομάδων σε βλατίδες, μικρές φλύκταινες, φουσκάλες και εν συνεχεία σε εσχάρες.
Αυτή η εξανθηματική φάση της ασθένειας συνήθως εκδηλώνεται αρχικά στο στόμα, το πρόσωπο και τους βραχίονες και στη συνέχεια εξαπλώνεται και στα υπόλοιπα μέρη σώματος, την πλάτη και το στήθος. Η ευλογιά πιστεύεται ότι άρχισε να προσβάλλει τον άνθρωπο περίπου το 10.000 π.Χ. Η πρώτη φυσική απόδειξη της ύπαρξής της είναι ίσως τα φλυκταινώδη εξανθήματα που παρατηρήθηκαν στο μουμιοποιημένο σώμα του Φαραώ Ραμσή V της Αιγύπτου. Η ασθένεια προκαλούσε το θάνατο σε περίπου 400.000 Ευρωπαίους κάθε χρόνο κατά το 18ο αιώνα (ανάμεσα στους οποίους πέντε εν ενεργεία μονάρχες) και ήταν υπεύθυνη για το ένα τρίτο του συνόλου των τυφλώσεων.
Ένα ποσοστό ανάμεσα στο 20-60% όσων προσβάλλονταν -και πάνω από το 80% των παιδιών- πέθαιναν. Η ευλογιά ήταν, επίσης, υπεύθυνη για την κατάρρευση του πολιτισμού των Ίνκας, καθώς και της αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας των Αζτέκων, όπως και για το θάνατο ενός πολύ μεγάλου αριθμού ιθαγενών της βόρειας Αμερικής.
Ο αριθμός των θυμάτων ήταν τεράστιος και η εξάπλωση της ευλογιάς ταχύτατη, γιατί η ασθένεια ήταν άγνωστη στην αμερικανική ήπειρο. Την έφεραν εκεί οι Ισπανοί κονκισταδόρες. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα υπολογίζεται ότι η ευλογιά προκάλεσε 300-500 εκατομμύρια θανάτους.
(2) α. Ο κ. Α. Αλβέρτης, πρώην εμβολιαστής του νομού Αττικής, ως εμβολιαστής κατά την Αττική και Βοιωτίαν, Εύβοιαν, Φωκίδα και Λοκρίδα, όστις θέλει διαμένει εις τας Αθήνας και η υπηρεσία αυτού θέλει εκτείνεται εις τας διοικήσεις Αττικής, Θηβών, Βοιωτίας, Ευβοίας, Καρυστίας, Φθιώτιδος και Φωκίδος
β. Ο κ. Κ. Ρομπότης και Αναστάσιος Νικολάου δια την Πελοπόννησον Ακαρνανία και Αιτωλία. Εκ τούτων ο μεν πρώτος θέλει εδρεύει εις Πάτρας και η υπηρεσία του θέλει εκτείνεσθαι εις τας διοικήσεις Αιτωλίας, Ακαρνανίας, Τριχωνίας, Ευρυτανίας Αχαΐας, Κυληνίας, Ήλιδος, Γορτύνης και Κορινθίας. Ο δε δεύτερος εν Καλάμαις υπό την δικαιοδοσία του οποίου θέλει υπάγεσθαι αι διοικήσεις Μεσσηνίας, Πυλίας, Τριφυλίας, Λακωνίας, Λακεδαίμονος, Μαντινείας, Κυνουρίας, Αργολίδος και Ύδρας
γ. Ο δε κ. Μάρκος Αλβέρτης δια τας διοικήσεις των Κυκλάδων Νήσων
-Από τα «Τετράδια Ιστορίας» του Παν. Α. Κατσίβελα, ιατρού
