Ἐπιμέλεια Ἀρχιμ. Εὐθυμίου Θεοδωροπούλου, Ἐφημερίου Ἱ. Ναοῦ Ἁγίας Αἰκατερίνης Καλαμάτας στο Arxon.gr
Ἐνῷ ὁδεύομεν πρὸς τὴν λῆξιν τῆς πασχαλίου περιόδου, τῆς λαμπροτέρας περιόδου τοῦ λειτουργικοῦ καὶ ἑορτολογικοῦ κύκλου τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἐνιαυτοῦ, ἀνεκάλυψα, ἀναδιφῶν τὸ ἱστορικὸν Μηνιαῖον Ἐκκλησιαστικὸν Περιοδικὸν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μεσσηνίας «ΔΙΔΑΧΗ», ἱδρυτὴς τοῦ ὁποίου ἦταν ὁ μεγάλος Ἱεράρχης τῆς ἐν Μεσσηνίᾳ Ἐκκλησίας Χρυσόστομος Δασκαλάκης καὶ μάλιστα εἰς τὸ ὑπ᾿ ἀριθμ. τεῦχος 205 τῶν μηνῶν Ἰουνίου – Ἰουλίου τοῦ ἔτους 1965, εἰς τὶς σελίδες 93-94, ἕνα πάντοτε ἐπίκαιρον καὶ ὡραιοτατον ἄρθρον ὑπὸ τὸν τίτλον «ΠΑΣΧΑΛΙΝΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ», τὸ ὁποῖον ὑπογράφει ὁ πρώην Πρόεδρος τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας (2015-2020) Κύριος Προκόπιος Παυλόπουλος.
Δεκαπενταετὴς ὤν καὶ μαθητὴς τοῦ Γυμνασίου περιγράφει τὴν ἐμπειρίαν του, τὴν νύκτα τῆς Ἀναστάσεως, εἰς τὴν γενομένην τελετὴν καὶ τὴν ἀναστάσιμον θείαν Λειτουργίαν, εἰς τὸν βυζαντινὸν Ἱερὸν Ναὸν τοῦ 12ου αἰῶνος, τιμώμενον ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Βασιλείου. Ἐξάρτημα τῆς Ἑνορίας τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Πελεκανάδας τοῦ τέως Δήμου Βουφράδος καὶ νῦν Δήμου Μεσσήνης, γενετείρας τοῦ πατρὸς του Γυμνασιάρχου Βασιλείου Παυλοπούλου, ὁ Ἱερὸς Ναὸς τοῦ Ἁγίου Βασιλείου ἀποτελεῖ βυζαντινὸν κτῖσμα τοῦ 12ου αἰῶνος, μονόκλιτος βασιλικὴ, προσφάτως σηντηρηθὲν καὶ ἀποκατασταθὲν ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖον Πολιτισμοῦ, λαμπρὸν δεῖγμα τῆς ἄλλοτε ἀκμαζούσης ἱστορικῆς αὐτῆς περιοχῆς.[1]
Οἱ ἐμπειρίες τοῦ μαθητοῦ Προκοπίου Παυλοπούλου, διὰ τὴν μεγάλην ἐκείνην νύκτα τῆς Ἀναστάσεως, περιγράφονται μὲ ἀριστοτεχνικὸν καὶ ἐξόχως λογοτεχνικὸν τρόπον, γλαφυρώτατα καὶ μὲ ἀρίστην χρῆσιν τῆς λογίας καθαρευούσης ἑλληνικῆς γλώσσης, τρόπον καὶ ὕφος, τὰ ὁποῖα ἐν πολλοῖς ἐνθυμίζουν τὰ ἀντίστοιχα ἐκεῖνα τῶν ἔργων τοῦ «ἁγίου» τῶν Γραμμάτων μας κύρ-Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τιμῶντος οὕτω τοῦ νεαροῦ μαθητοῦ τὴν λαμπρὰν ἐκπαίδευσίν του καὶ τὸν ὀνομαστὸν τοῖς πᾶσι Φιλόλογον Γυμνασιάρχην πατέρα του. Εἰς τὸ κείμενον περιλαμβάνονται ἱστορικὲς πληροφορίες τόπων καὶ μορφολογίας τῆς περιοχῆς καὶ παλαιῶν κατασκευασμάτων, ὡς τὸ «Γεφύρι τοῦ Ἀντρειωμένου», λείψανα τοῦ ὁποίου διασώζονταν καὶ τὸ ὁποῖον εὑρίσκετο ἐπὶ τοῦ ποταμοῦ «Βελίκα». Ἡ μυθολογία θέλει τὸ Γεφύρι αὐτὸ νὰ κατεσκευάσθη ἀπὸ τὸν Δία καὶ συνέδεε τὴν περιοχὴν τῆς Πυλίας μὲ αὐτὴν τῆς Ἀνδρούσης.Ἐκεῖ καὶ εἰς τὴν περιοχὴν του ἔγινε στὶς 22 Μαΐου 1825 μεγάλη μάχη, μεταξὺ τοῦ στρατοῦ τοῦ Ἰμπραὴμ καὶ τῶν Ἑλλήνων ἐπαναστατῶν τῆς περιοχῆς τῆς Βουφράδος.[2] Κοντὰ εἰς αὐτὸ τὸ Γεφύρι καὶ βορείως τῆς Πελεκανάδας εἰς τὴν διαδρομὴν πρὸς τὴν κωμόπολιν τοῦ Ἀριστομένους, εὑρίσκεται ὁ Ἱερὸς Ναὸς τοῦ Ἁγίου Βασιλείου.
Ἐπίσης, ἡ ἀναφορὰ «… ἄγουσα πρὸς τὴν γειτονικὴν κώμην ἕδραν τοῦ Τούρκου Μουσταφάμπασα…», ὑποδηλώνει τὴν Κωμόπολιν, τὴν μετωνομασθεῖσαν εἰς Ἀριστομένην, τὴν κατὰ τὴν τουρκοκρατίαν λεγομένην «Μουσταφάμπασα», καθὼς πολλοὶ ἐκ τῶν παλαιῶν κατοίκων τῶν γύρωθεν περιοχῶν ἐνθυμοῦνται καὶ σήμερον, ὅπως, κατὰ τὴν περίοδον ἐκείνην, συνέβαινε πολλὰ χωρία τῆς ὑπαίθρου κυρίως νὰ λαμβάνουν τουρκικὰς ὀνομασίας, ἐκ τῶν τοπαρχῶν των κ.ο.κ.
Ἡ τελετὴ τῆς Ἀναστάσεως ἔλαβε χώραν συμφώνως πρὸς τὴν ἀναφορὰν τοῦ ἀρθρογράφου τὸ Πάσχα τοῦ ἔτους 1960. Δεκαετὴς ὤν τότε ὁ Προκόπιος Παυλόπουλος συμμετεῖχε εἰς τὸν ἑορτασμὸν αὐτὸν καὶ πέντε ἔτη μετὰ παραδίδει εἰς τὴν δημοσιότητα τὴν μυσταγωγικὴν καὶ κατανυκτικὴν ἐκείνην ἐμπειρίαν του. Ἡ τελετὴ, λοιπόν, λαμβάνει χώραν ἐκτὸς τοῦ οἰκισμοῦ τῆς Ἐνορίας Πελεκανάδας, πρακτικὴ συνήθης εἰς τὴν ἐπαρχίαν, ὅπου οἱ ἱερεῖς τελοῦν τὴν Ἀναστάσιμον τελετήν εἰς πλείονας τοῦ ἐνοριακοῦ κέντρου τόπους, τελοῦντες εὶς τὸν τελευταῖον καὶ τὴν θείαν Λειτουργίαν, ὅπου κατοικοῦν χωρικοὶ λόγῳ τῶν ἐργασιῶν των, ὅπως ἐπισυμβάνει καὶ εἰς τὴν περιγραφὴν τοῦ νεαροῦ μαθητοῦ, καθὼς ἡ τελετὴ καὶ ἡ ἀναστάσιμος θεία Λειτουργία γίνεται μὲ τὴν συμμετοχὴν ποιμνιοτρόφων κατοίκων τῆς περιοχῆς. Μὲ λογοτεχνικὴν ἐπιδεξιότητα, ἀλλὰ καὶ θεολογικὴν ἐπάρκειαν, περιγράφονται ὅλες οἱ πτυχὲς τῆς μυσταγωγικῆς ἐκείνης νυκτὸς, λεπτομερέστατα, ἀπὸ τὴν ἔναρξιν τῆς μεταβάσεώς των εὶς τὸν τόπον τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ, καθὼς καὶ τὰ κατὰ τὴν τέλεσιν τῆς θείας Λειτουργίας, ἀκόμη δὲ καὶ ἡ παρατεθεῖσα ἑορταστικὴ τράπεζα.
Παραδίδομεν, λοιπόν, διὰ τὴν ἱστορίαν, τὸ ὑπέροχον αὐτὸ κείμενον, τῇ εὐλογίᾳ καὶ προτροπῇ τοῦ Σεβασμιωτάτου Ποιμενάρχου μας Μητροπολίτου Μεσσηνίας Κυρίου Χρυσοστόμου, ὡς ἐνθύμιον καὶ ἕπαινον τοῦ ἀξίου τέκνου τῆς Μεσσηνίας ἑξοχωτάτου πρώην Προέδρου τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας Κυρίου Προκοπίου Παυλοπούλου, διατηροῦντες κατὰ τὴν μεταγραφὴν ἅπαντα τὰ σημεῖα ἐκ τοῦ δημοσιευθέντος κειμένου εὶς τὸ ἱστορικὸν Περιοδικὸν «ΔΙΔΑΧΗ».
ΠΑΣΧΑΛΙΝΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ
Ὑπὸ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Β. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ
«ΩPAIAN, τῷ ὄντι, ἔκρινε τὴν σκέψιν ὁ γηραιὸς ἱερεὺς τῆς πολίχνης ἡμῶν, ὅπως τὴν τῆς Ἀναστάσεως λειτουργίαν τελέση κατὰ τὸ ἔτος 1960 ἐν μέσῳ ποιμένων εἰς μικρὸν παρεκκλήσιον. Ἐκαλεῖτο τοῦτο Ἅγιος Βασίλειος. Ἀλλ᾿ ἐπειδὴ κεῖται εἰς μακράν ἀπὸ τῆς πολίχνης ἡμῶν ἀπόστασιν καὶ ἐπειδὴ ἡ μορφὴ τοῦ Ἁγίου, αἱ εἰκόνες ἡ Ἁγία Τράπεζα κατὰ τὴν σεπτὴν αὐτοῦ μνήμην, λόγῳ τῆς ἀποστάσεως καὶ τοῦ ἑκάστοτε χειμῶνος οὐδέποτε ᾐσθάνοντο μυρωδίαν λιβάνου, ἦτο εὐκαιρία ἐφέτος πλέον ὁ Ἅγιος Δημήτριος, ὁ τῆς πολίχνης ἡμῶν πολιοῦχος, νὰ παραχωρήσῃ τὴν θέσιν του εἰς τὸν Ἅγιον Βασίλειον.
Ὁ ἀνώνυμος εἰσηγητὴς τῆς ἰδέας ταύτης, πιθανῶς ἐκκλησιαστικὸς σύμβουλος ἤ ἱεροψάλτης, ἤθελε νὰ ἑορτάσῃ τὴν Ἀνάστασιν εἰς τὴν ἐξοχὴν καὶ νὰ κάμη Πάσχα «Ρωμέϊκο» κατὰ παλαιὰν ἐθιμοτυπίαν. Καὶ ὁ ἀγαθὸς ἱερεὺς δὲν ἔφερε καμμίαν ἀντίρρησιν. Τὸ ἐκκλησίδιον, μᾶλλον Βυζαντινῆς ἐποχῆς, ἔκειτο ὑπεράνω ὄχθης ποταμοῦ, βραχώδους, ἀποτόμου, ἰλιγγιωδῶς προσπιπτούσης καθέτως ἐπὶ τοῦ ὕδατος, ὅπερ κατὰ τὴν περίοδον τοῦ χειμῶνος ὑψοῦτο ὑπὲρ τὰς δύο ἕως τρεῖς ὀργυιάς. Ἀνατολικῶς ἑτέρα κορυφὴ ὑψηλοτέρου λόφου ὑψοῦτο, ἧς ἡ κατωφέρεια ὀλιγώτερον ἀπότομος ἐκαλύπτετο ὑπὸ κομάρων καὶ πρίνων. Καὶ ἐκεῖ ὅπου ἠδύνατο νὰ φθάσῃ τὸ ὕδωρ τοῦ ποταμοῦ ἐφύοντο δάφναι, ἰτέαι, πλάτανοι. Ὁ Ναΐσκος, κτῖσμα μᾶλλον Βυζαντινῆς ἐποχῆς καὶ τέχνης, ἀγλάϊσμα τῆς τοποθεσίας, ἔκειτο ἐπὶ μέσου ὕψους, προστατευόμενος ὑπὸ πελωρίου δένδρου, ἀριθμοῦντος ζωὴν τριῶν περίπου ἑκατονταετηρίδων. Πλησίον ἐκεῖ ἔρρεε τὸ νᾶμα παλαιᾶς κρήνης, καλυπτομένης ὑπὸ λυγιῶν καὶ βάτων. Νοτιώτερον διέκρινέ τις μικρὸν κατὰ μικρὸν ὀγκώδεις λίθους ὑποβαστάζοντας ἔνθεν καὶ ἔνθεν τοὺς ὑψουμένους λόφους, ὑπὸ τὰς βάσεις τῶν ὁποίων βαθεῖαι προσχώσεις ἤρχιζον. Πάλαι ποτὲ ἐκεῖθε διήρχετο ὁδὸς τις ἄγουσα πρὸς τὴν γειτονικὴν κώμην ἕδραν τοῦ Τούρκου Μουσταφάμπασα καὶ γέφυρα ὀνομαστὴ ὡς «τὸ Γεφύρι τοῦ Ἀντριωμένου», διεσκέλιζε τὴν ὁρμὴν τοῦ ποταμοῦ, ἵνα διευκολύνῃ τὴν ἐπικοινωνίαν. Μετὰ τὴν πτῶσιν τῆς τουρκικῆς τυραννίας καὶ ὅτε ἡ ἡμισέληνος ἔπαυσε νὰ κυματίζῃ (εἰς τὰ) πέριξ ἡ ὁρμὴ τοῦ ποταμοῦ παρέσυρε τὴν γέφυραν καὶ αἱ βάσεις μόνον ἐπέμειναν, ἵνα θυμίζωσιν ἀρχαῖον μεγαλεῖον καὶ σφύζουσαν ζωήν. Νοτίως τὸ γύρισμα τοῦ ποταμοῦ. Ἐκεῖ ἕτερος λόφος τοῦ ὁποίου ἡ κορυφὴ ἠγλαΐζετο ἐναργέστατα ἀπὸ τοῦ βάθους τούτου ὡς ἐπαργυρωμένη κόμη ἀπὸ τὰς τερπνὰς ἀκτῖνας. Ἀνὰ τὰς πλευρὰς τοῦ λόφου ἀνέθαλλον αἱ γηραιόκορμοι ἐλαῖαι τοῦ Κουτσουβερίου. Ἐδῶ διεκόπτετο τὸ σχῆμα τῆς μονώσεως, καθ᾿ ὅτι μακρόθεν ἐρυθριῶντες καὶ λευκάζοντες ὡς σμήνη περιστερῶν ἐξ οὐρανοῦ οἱ οἰκίσκοι τῆς πολίχνης ἐφαίνοντο.
Εἶτα περὶ τὸ λυκόφως, ἤρχισεν ἡ πορεία, πορεία εὐχάριστος ἄν καὶ κοπιώδης. Ὁ ἥλιος μακρόθεν εἶχε δύσει. Ἡ σελήνη, ἤδη δρέπανον ἀργυροῦν εἰς ἐαρινὸν ὀρίζοντα, ἀνέτελλε καὶ ἀστέρες τινὲς ἤρχισαν νὰ ὑποφέγγωσιν εἰς τὸ στερέωμα, ὅπερ ἡμαυροῦτο. Μετ᾿ οὐ πολὺ σκότος βαθὺ ἐξηπλώθη.
Τῆς πομπῆς ὀνάριον μικρὸν προηγεῖτο, ὑποβαστάζον τὰ ἱερὰ σκεύη καὶ τὸ κάνιστρον μὲ τὰ ἄμφια, τοῦ ὁποίου τοὺς χαλινοὺς ἐκράτει ὁ νεώτερος υἱὸς τοῦ ἱερέως Ἰωάννης. Ὄπισθεν ἠκολούθει τὸ μικρὸν ποίμνιον μὲ τὸν ρασοφόρον ποιμένα μὲ ἀποσκευὰς καὶ τρόφιμα καὶ ἐσφαγμένους ἀμνούς, ἀφῆνον μικρὸν κατὰ μικρὸν λευκὸν νεφέλωμα ἐν μέσῳ τῶν θάμνων.
Δὲν ἀπείχομεν πολὺ ἤδη, ὅτε μακρὰν ἐφάνη ὁ Ναΐσκος ὑπὸ τὴν εὐεργετικὴν ἐπίδρασιν τῆς φθινούσης δύσεως. Σεμνὸν καὶ ἀκατάλυτον Θυσιαστήριον τῆς Τριαδικῆς Θεότητος. Εἰς τὸ προαύλιον ποιμένες ἀγραυλοῦντες μὲ τὰ ποίμνια ἀνὰ τὰς πλαγιάς ἀνέμενον τὴν ἔλευσιν ἀνάψαντες δυνατὴν πυράν. Ἡ Βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου Βασιλείου ἐφωτίσθη πάραυτα καὶ ὠμοίαζεν ὡς φάρος Θείας ἐμπνεύσεως καὶ Χάριτος, διαλύων ἐλπιδοφόρως τὰ σκότη καὶ διώκων τὰ πονηρὰ πνεύματα ἀπὸ τὴν πλαγιάν. Καὶ διεσκορπίσθη ὁ φόβος καὶ ἡ δεισιδαιμονία, καὶ ἡ Θεία δύναμις ἐξηφάνισε νεράϊδας καὶ πνεύματα φαντασίας. Τὸ σεσαθρωμένον προσκυνητάριον περιεζωσμένον ὑπὸ ἀνθέων ἐφωτίζετο ὑπὸ τῶν κηρίων. Ἔμπροσθεν ἡ Παρθένος, ὁ Ἰησοῦς, ὁ Πρόδρομος καὶ οἱ Ἅγιοι τοῦ ἐκκλησιδίου ἤκουον δέησιν λησμονημένην, λαμπρὰν τῷ ὄντι, ἀπαράμιλλον.
Ἡ παννυχὶς διέῤῥευσεν ἐν μέσῳ κατανυκτικῶν τροπαρίων, ὅτε ὁ ἱερεὺς ἐνδεδυμένος μὲ τὰ λαμπρὰ ἄμφια, ἐν νεκρικῇ σιγῇ καὶ λαμπρᾷ τῇ φωνῇ ἔψαλε τὸ «Δεῦτε λάβετε φῶς…». Ἤναψαν τὰ κηρία καὶ τὰ μελαμψὰ καὶ νυσταλέα πρόσωπα ἐφωτίσθησαν. Ἡ ψυχὴ τῶν ἀγραυλούντων κατοίκων τῆς μικρᾶς πολίχνης τὴν ἁγίαν αὐτὴν στιγμὴν ὑπερίπτατο τῷ ὄντι, προσεγγίζουσα τὸν τοῦ Κρανίου τόπον. Εἶτα ὁ ἱερεὺς ἐξελθὼν τοῦ Ναΐσκου ἀπήγγειλεν ἐν τῇ μικρᾷ ἐξέδρᾳ τὸ «Οὔσης ὀψίας…» καὶ ἅπαντες δι᾿ ἰδίας συνθέσεως καὶ ἀπαγγελίας ἤρχισαν ψάλλοντες τὸ «Χριστὸς Ἀνένστη». Θὰ ἐξεπλήσσετό τις ἄν ἀπὸ τὰ πέριξ ἀνετένιζε τὸ τοπίον. Ἡ ἐωθινὴ αὔρα παρέσυρε τὰς φωνὰς καὶ τὰς μετέφερεν ἀνὰ τὰ πέριξ διαχύτως, ἐσαεὶ ὅμως ὑμνοῦσας τὸν αὐτὸν Θεὸν καὶ προσκυνοῦσας τὴν αὐτὴν Ὁμοούσιον Τριάδα. Καὶ ἐφ᾿ ὅσον ἡ ψυχὴ ὠμίλει διὰ τοῦ στόματος μετέτρεπε τὴν παραφωνίαν εἰς καλλίφωνον δέησιν.
Τὸ λυκαυγὲς προέβαλεν ἤδη. Οἱ λόφοι καὶ πάλιν ἐφωτίσθησαν καὶ ἅπαντες καθίσαντες ἤναψαν κυκλικῶς πυρὰς καθ᾿ ὁμάδας ἀνὰ τὰ πέριξ τοῦ Ναΐσκου. Καὶ οὗτος ἐν μέσῳ τῆς φαιδρᾶς ὁμηγύρεως ἐστεφανοῦτο καὶ κατηυγάζετο ὑπὸ τοῦ πυρὸς καὶ ἔλαμπεν ἡ ὄψις φωτιζομένη διαυγῶς. Ὁ ταπεινὸς Ναΐσκος μὴ ἔχων τὴν λαμπρότητα τῶν Βυζαντινῶν ἐδέχετο μὲ μεγαλυτέραν εὐχαρίστησιν τὴν λατρείαν τὴν ὁποίαν προσέφερεν ἡ φυσικὴ ἁγνότης τῶν χωρικῶν. Χαρμοσύνως ἐφωτίζοντο τὰ πάντα καὶ αἱ φωναὶ χαρμοσύνως ἀντηχοῦσαν εἰς τὴν ὄχθην τὴν ἔναντι. Καὶ πάντες ἔχαιρον καὶ ἔψαλλον «Ἀναστάσεως ἡμέρα καὶ λαμπρυνθῶμεν τῇ πανηγύρει…». Καὶ ἐλαμπρύνθησαν τὰ πάντα καὶ τὰ πάντα εὐηγγελίζοντο τὴν Θείαν Ἔγερσιν.
Μετὰ τὴν Ἀνάστασιν ἅπαντες παρηκολούθησαν τὸ ποθητὸν καὶ πατροπαράδοτον ἔθιμον τῆς ὀπτήσεως τῶν πασχαλινῶν ἀμνῶν. Τὰ λευκὰ καὶ λάγια ἀρνία γυμνὰ πλέον καὶ κατέῤυθρα ἐστρεφογύριζον ἐπὶ τῆς ἀνθρακιᾶς τῶν ξηρῶν σχίνων καὶ κομάρων καὶ ἡ ὀσμή των ἑνουμένη μὲ τὴν μυρωδίαν τοῦ λιβάνου προσέδιδε ἔτι μᾶλλον πανηγυρικὴν φαιδρότητα εἰς τὴν ὑπαίθριαν Πασχαλιάν.
Καὶ ἄνωθεν ὁ Ἀναστὰς Κύριος προσέφερεν εἰς τὸ θεοσεβὲς ποίμνιον ἐν τῇ εὐωχίᾳ τὴν ἀγάπην καὶ τὴν βεβαιότητα διὰ τὴν νέκρωσιν τοῦ θανάτου καὶ τὴν ἀνάστασιν τοῦ ἀνθρώπου.
Σημ. «… ἄγουσα πρὸς τὴν γειτονικὴν κώμην ἕδραν τοῦ Τούρκου Μουσταφάμπασα…» : Πρόκειται διὰ τὴν κώμην τὴν μετωνομασθεῖσαν εἰς Ἀριστομένην, τὴν κατὰ τὴν τουρκοκρατίαν λεγομένην «Μουσταφάμπασα», καθὼς πολλοὶ ἐκ τῶν παλαιῶν κατοίκων τῶν γύρωθεν περιοχῶν ἐνθυμοῦνται καὶ σήμερον, ὅπως, κατὰ τὴν περίοδον ἐκείνην, συνέβαινε πολλὰ χωρία τῆς ὑπαίθρου κυρίως νὰ λαμβάνουν τουρκικὰς ὀνομασίας, ἐκ τῶν τοπαρχῶν των κ.ο.κ.
[1] Ἀναλυτικῶς περὶ τῆς περιοχῆς, βλ. στό: https://www.gargalianoionline.gr
[2] Ἀναλυτικῶς περὶ τῶν ἱστορικῶν αὐτῶν στοιχείων, βλ. στό: http://agpelop.blogspot.com/2013/08/normal-0-false-false-false-el-x-none-x.html.
Πηγή: arxon.gr
