Σημαντικά συμπεράσματα από έκθεση του ΙΟΒΕ για την Περιφέρεια Πελοποννήσου – Πελοπόννησος και Δυτική Ελλάδα με το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας
Πάρα πολλά και σημαντικά στοιχεία και συμπεράσματα για όλους τους οικονομικούς και κοινωνικούς τομείς της Περιφέρειας Πελοποννήσου παρουσιάσθηκαν τη Δευτέρα στην Αθήνα από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) και το Παρατηρητήριο Περιφερειακών Πολιτικών, σε εκδήλωση για την έκθεση που συντάχθηκε από το ίδρυμα για τάσεις στις ελληνικές Περιφέρειες.
Δύο από τα σημαντικότερα στοιχεία είναι ότι η Περιφέρεια Πελοποννήσου, μαζί με εκείνη της Δυτικής Ελλάδας, είναι αυτές με το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού τους σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού το 2022, καθώς και ότι η Περιφέρεια Πελοποννήσου έχει υψηλό δείκτη βρεφικής θνησιμότητας, με τις μεγαλύτερες αυξήσεις να καταγράφονται από το 2011 και μετά.
Τα βασικά σημεία της έκθεσης παρουσίασε ο επικεφαλής Μακροοικονομικών και Χρηματοοικονομικών Μελετών του ΙΟΒΕ, Γιώργος Γατόπουλος, ενώ ακολούθησε συζήτηση με τη συμμετοχή του περιφερειάρχη Πελοποννήσου Δημήτρη Πτωχού, της ομότιμης καθηγήτριας και πρώην υπουργού Λούκας Κατσέλη, της διευθύνουσας συμβούλου της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας Ισμήνης Παπακυρίλλου και του γενικού διευθυντή ΙΟΒΕ και καθηγητή Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Νίκου Βέττα.
Παρέμβαση Δ. Πτωχού
Όπως τονίζεται στην έκθεση του ΙΟΒΕ, η περιφερειακή ανάπτυξη έχει αναδειχτεί σε βασικό στρατηγικό στόχο πολιτικής τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε εθνικό επίπεδο, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την επίτευξη βασικών στόχων πολιτικής, που συμπεριλαμβάνουν την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική ευημερία, την πολιτική σταθερότητα και την ανταγωνιστικότητα, σε ένα ολοένα και πιο περίπλοκο και διασυνδεδεμένο διεθνές περιβάλλον. Στο ευρωπαϊκό επίπεδο, αποτελεί τον πυρήνα της αποστολής της Ε.Ε. για τη δημιουργία μιας ευημερούσας και κοινωνικοοικονομικά συνεκτικής Ευρώπης. Καθώς η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και διεύρυνση προχωρούν, η μείωση των διαπεριφερειακών ανισοτήτων επιτρέπει την ενίσχυση των θεμελίων του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Με αφορμή τα ευρήματα της έκθεσης, στην εκδήλωση στην Αθήνα ακολούθησε συζήτηση για τη χρήση των δεδομένων στην παραγωγή βιώσιμων πολιτικών κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, καθώς και για τις τομές που απαιτούνται σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη των περιφερειών.
Από την πλευρά του, ο περιφερειάρχης Δ. Πτωχός εκδήλωσε ενδιαφέρον για την έκθεση και τα δεδομένα που αφορούν στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, πολλά από τα οποία ανέφερε ότι είναι ανάγκη να ενσωματωθούν στο σχεδιασμό πολιτικής. Περιέγραψε ακόμα τις προκλήσεις της ενδοπεριφερειακής ανισότητας ως διάσταση ιδιαίτερης σημασίας για τη βιώσιμη ανάπτυξη, όπως και τη μετανάστευση και την κλιματική αλλαγή ως ζητήματα που δεν μπορούν να λείπουν από το σχεδιασμό.
Συγκεκριμένα για την Περιφέρεια Πελοποννήσου, ανέφερε ως βασική αρχή τις συνέργειες ανάμεσα στους τομείς που αποτελούν συγκριτικά πλεονεκτήματά της, παράγοντας προστιθέμενη αξία, για να έρθουν νέες θέσεις εργασίας.
Όσο για τη συνεργασία της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης με το κεντρικό κράτος, ο κ. Πτωχός τη χαρακτήρισε ως κάτι περισσότερο από ευχή ή φραστικό προεκλογικό πυροτέχνημα. «Πιστεύω πως αποτελεί ικανή και αναγκαία συνθήκη για τη συνολική ανάπτυξη της χώρας. Έχουμε την υποχρέωση απέναντι στους συμπολίτες μας, όχι μόνο να προσπαθήσουμε, αλλά να το κάνουμε με τον τρόπο που επιβάλλει η εποχή: με σοβαρότητα, οργάνωση, επιστημονική τεκμηρίωση και διαφάνεια», ανέφερε μεταξύ άλλων.
Καλούμενος να σχολιάσει τα ευρήματα της έκθεσης, ο κ. Πτωχός ξεχώρισε ως κυριότερο πρόβλημα για την Περιφέρεια Πελοποννήσου το δημογραφικό και μίλησε για «ξεκάθαρα ζητήματα ανάπτυξης ή, καλύτερα, ανισόρροπης ανάπτυξης».
«Οι προκλήσεις μπροστά μας μεγάλες. Η ευκαιρία, όμως, μοναδική. Ήδη η χώρα κινείται σε αναπτυξιακή και μεταρρυθμιστική τροχιά αφήνοντας πίσω τον ανορθολογισμό. Στην αναπτυξιακή αυτή συνθήκη, σαφώς η Πελοπόννησος έχει όλα τα στοιχεία για να πρωταγωνιστήσει. Δεν έχουμε χρόνο για χάσιμο», ανέφερε ο περιφερειάρχης Δημήτρης Πτωχός στο κλείσιμο της συζήτησης.
Από την πλευρά της, η κα Κατσέλη μίλησε για επανοργάνωση του συστήματος με στόχο την επενδυτική επανεκκίνηση. Τόνισε ως αναγκαία συνθήκη την αξιοποίηση των αναπτυξιακών οργανισμών των Περιφερειών, προκειμένου να συντονιστεί η συμβολή όλων των ενδιαφερόμενων μερών για επιτάχυνση των επενδύσεων. Επίσης, ανέφερε ότι κάθε Περιφέρεια πρέπει, επιπλέον, να έχει 5ετές αναπτυξιακό και επενδυτικό σχέδιο, και τρόπο αποτίμησης των μέτρων πολιτικής.
Πληθυσμιακή συρρίκνωση 10% στην Πελοπόννησο
Από την έκθεση του IOBE προκύπτει ότι υπάρχουν περιθώρια για βελτίωση και ευκαιρίες για σύγκλιση σε μια σειρά από τομείς:
•Η μείωση και γήρανση του πληθυσμού, αν και αποτελούν εθνικό πρόβλημα, παρουσιάζουν μειωμένη ένταση σε επιμέρους Περιφέρειες
•Η οικονομική δραστηριότητα παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλή συγκέντρωση στην Αττική, όπου καταγράφεται με διαφορά και το υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ
•Οι δείκτες ανταγωνιστικότητας διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των Περιφερειών, χωρίς διαχρονική τάση μείωσης των αποκλίσεων
•Οι οικονομικοί δείκτες της νησιωτικής Ελλάδας καταγράφουν πρόσφατα θετικές επιδόσεις, σε τομείς όπως η αγορά εργασίας, οι ρυθμοί ανάπτυξης και ο βαθμός ένταξης στο χρηματοπιστωτικό σύστημα
•Η ετερογένεια μεταξύ Περιφερειών παραμένει έντονη σε θέματα εισοδηματικής ανισότητας, υπηρεσιών υγείας και κοινωνικής προστασίας, όπως το ποσοστό πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας.
Στην πολυσέλιδη μελέτη του ΙΟΒΕ και στην παρουσίαση στοιχείων για το σύνολο των Περιφερειών, υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για την Περιφέρεια Πελοποννήσου. Ένα από τα βασικά είναι οι δημογραφικές τάσεις.
Όπως αναφέρεται, η μείωση και γήρανση του πληθυσμού της χώρας αποτελούν μείζον εθνικό πρόβλημα. Ο πληθυσμός μειώνεται από το 2010, σημειώνοντας σωρευτική μείωση κατά 5,9% έως το 2022. Αντίστοιχη τάση εμφανίζουν και οι Περιφέρειες, με ενδεικτικές όμως ετερογένειες, καθώς η ηπειρωτική Ελλάδα συρρικνώνεται πληθυσμιακά γρηγορότερα από τη νησιωτική Ελλάδα. Ο πληθυσμός στη Δυτική Μακεδονία, την Κεντρική Ελλάδα και την Πελοπόννησο έχει συρρικνωθεί περίπου στο 10%, ενώ το Βόρειο, το Νότιο Αιγαίο και οι Ιόνιοι Νήσοι έχουν καταγράψει μικρότερη μείωση, γύρω στο 2%. Η Κρήτη είναι η μόνη Περιφέρεια στην Ελλάδα που παρουσιάζει οριακά θετικό ρυθμό πληθυσμιακής ανάπτυξης.
Σε ό,τι αφορά το χρηματοπιστωτικό τομέα, ο βαθμός ένταξης νοικοκυριών και επιχειρήσεων στο τραπεζικό σύστημα είναι υψηλότερος σε Αττική και νησιωτική Ελλάδα. Η ελληνική κρίση έπληξε τις ιδιωτικές τραπεζικές καταθέσεις την περίοδο 2009-2016 σε πολλαπλάσιο βαθμό από το ίδιο το ΑΕΠ, ειδικά στην Αττική. Μετά την κρίση, η ανάκαμψη των καταθέσεων υπερβαίνει την αντίστοιχη του ΑΕΠ, ειδικά στη νησιωτική Ελλάδα και την Αττική.
Η ετερογένεια σε δείκτες χρηματοοικονομικής ένταξης, τραπεζικών καταθέσεων και χορηγήσεων, αναδεικνύει ευκαιρίες για τον τοπικό ρόλο των τραπεζών. Η Περιφέρεια Αττικής, το Νότιο Αιγαίο, η Κρήτη, τα Ιόνια Νησιά και η Ήπειρος εμφανίζονται υψηλά στη σχετική κατάταξη επιλεγμένων χρηματοοικονομικών δεικτών, ενώ αναδεικνύεται η ευκαιρία για σύγκλιση σε ορισμένες Περιφέρειες, όπως η Δυτική Μακεδονία, η Δυτική Ελλάδα και η Πελοπόννησος.
Κίνδυνος φτώχειας και βρεφική θνησιμότητα
Η ένταση της ανισότητας εισοδήματος και φύλου διαφέρει σημαντικά μεταξύ των Περιφερειών. Ο κίνδυνος φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού αφορά μεταξύ 17,8% (Κρήτη) και 37,2% (Δυτική Ελλάδα) του συνολικού πληθυσμού κάθε Περιφέρειας. Οι γυναίκες απασχολούνται λιγότερο από τους άνδρες. Η απόκλιση κυμαίνεται μεταξύ 16,5% (Αττική) και 31,4% (Στερεά Ελλάδα) του συνόλου της απασχόλησης.
Ιδιαίτερα σημαντικός δείκτης είναι και το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού (δείκτης AROPE) σύμφωνα με τον ευρύτερο ορισμό της Στρατηγικής της Ε.Ε. για το 2030. Το ποσοστό του ευάλωτου κοινωνικά πληθυσμού που περικλείει ο δείκτης περιλαμβάνει τόσο τα άτομα σε κίνδυνο φτώχειας (ποσοστό ατόμων κάτω από το κατώφλι της φτώχειας, ήτοι κάτω από το 60% του διάμεσου διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών σε εθνικό επίπεδο, μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις) όσο και τα άτομα σε κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού.
Σύμφωνα με το συνολικό δείκτη AROPE, οι δύο Περιφέρειες με το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού τους σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού το 2022 ήταν η Δυτική Ελλάδα και η Πελοπόννησος (37,2%), ενώ η Κρήτη σημειώνει τόσο το χαμηλότερο ποσοστό ανάμεσα στις Περιφέρειες (17,8%) όσο και τη μεγαλύτερη μείωση από το 2018 (κατά 11 ποσοστιαίες μονάδες).
Στο σύνολο της χώρας, το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού ανερχόταν το 2022 στο 26,3%, σε αντιδιαστολή με 21,6% για το μέσο όρο της Ε.Ε.-27.
Επίσης, αναφορικά με τη βρεφική θνησιμότητα (θνησιμότητα βρεφών κάτω του 1 έτους ανά 1.000 ζωντανές γεννήσεις), η Ελλάδα βρισκόταν πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο το 2021, όπως και οι περισσότερες από τις επιμέρους Περιφέρειές της. Σε γενικές γραμμές παρατηρείται διαχρονικά μείωση του ποσοστού βρεφικής θνησιμότητας τόσο στην Ελλάδα όσο και στις περισσότερες Περιφέρειες της χώρας. Εξαίρεση αποτελούν η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Πελοπόννησος και η Δυτική Ελλάδα, όπου παρατηρούνται οι μεγαλύτερες αυξήσεις, ειδικά την περίοδο μετά το 2011. Η βρεφική θνησιμότητα θεωρείται δείκτης που σχετίζεται όχι μόνο με το υγειονομικό σύστημα, αλλά και με τη φτώχεια και τις κοινωνικές συνθήκες. Ένας γρήγορος υπολογισμός ανάμεσα στα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας και τα ποσοστά φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (δείκτης AROPE) ανά Περιφέρεια, δείχνει πως δύο μεταβλητές παρουσιάζουν θετική συσχέτιση (συντελεστής συσχέτισης 0.36), ενώ η βρεφική θνησιμότητα και το ποσοστό τριτοβάθμιας εκπαίδευσης των γυναικών ανά Περιφέρεια παρουσιάζουν αρνητική (συντελεστής συσχέτισης -0,28).
Τέλος, παρουσιάζονται επιλεγμένα στατιστικά στοιχεία για τη συμμετοχή του πληθυσμού των Περιφερειών στην εκπαίδευση. Στο σύνολό της η χώρα καταγράφει υψηλά ποσοστά εγγραφής στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση (8,1% του πληθυσμού σε αντιδιαστολή με 4,2% στην ΕΕ-27). Τα ποσοστά εγγραφής είναι υψηλότερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο στις περισσότερες Περιφέρειες της χώρας. Εξαίρεση αποτελούν το Νότιο Αιγαίο και η Πελοπόννησος. Ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά εγγεγραμμένων παρατηρούνται στη Δυτική Ελλάδα, τη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο, ενώ σχετικά υψηλά ποσοστά (πάνω από το μέσο όρο της επικράτειας) σημειώνονται και στην Κρήτη, στην Κεντρική Μακεδονία, στο Βόρειο Αιγαίο και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη.
Τα στοιχεία της Περιφέρειάς μας
Η Πελοπόννησος είναι η έκτη κατά σειρά πολυπληθέστερη Περιφέρεια της Ελλάδος, αλλά παράλληλα η τρίτη λιγότερο πληθυσμιακά πυκνή (μαζί με την Ήπειρο). Σε όρους δημογραφικών τάσεων παρουσίασε την τρίτη μεγαλύτερη πληθυσμιακή μείωση μεταξύ του 2010 και του 2022 (κατά περίπου 8.5%) μετά τη Δυτική Μακεδονία και την Κεντρική Ελλάδα. Τα ποσοστά των ανδρών και των γυναικών μειώθηκαν με ίδια ένταση, κατά 8,6% και 8,6% αντίστοιχα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι η Πελοπόννησος δεν παρουσίασε μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση κατά την περίοδο 1990-2010 (μόνο κατά περίπου 0,5%) – όταν αρκετές άλλες Περιφέρειες της χώρας μεγεθύνθηκαν πληθυσμιακά. Το γεγονός αυτό εντείνει τις δημογραφικές πιέσεις στην Περιφέρεια. Επίσης, η Πελοπόννησος παρουσιάζει το δεύτερο μεγαλύτερο δείκτη εξάρτησης ηλικιωμένων στη χώρα μετά την Ήπειρο.
Σε βασικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας, η Περιφέρεια Πελοποννήσου εμφανίζει υψηλές επιδόσεις σε σχέση με τις υπόλοιπες Περιφέρειες της χώρας. Ενδεικτικά, η Περιφέρεια Πελοποννήσου αποτελεί μία εκ των πέντε Περιφερειών που το 2021 ανέκτησαν το προ πανδημίας επίπεδο του ΑΕΠ και μία εκ των έξι Περιφερειών με θετικούς ρυθμούς αποταμίευσης των νοικοκυριών την περίοδο 2017-2019. Ενθαρρυντικό για την αναπτυξιακή δυναμική της Περιφέρειας είναι ο ιδιαίτερα υψηλός βαθμός εξωστρέφειας στο διμερές εμπόριο το 2021, καθώς και το γεγονός ότι ο κλάδος με τη μεγαλύτερη συνεισφορά στη μεγέθυνση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ) της το διάστημα 2019-2021, είναι η Βιομηχανία.
Αντίθετα, στον τομέα της επιχειρηματικότητας, η Περιφέρεια Πελοποννήσου εμφανίζει περιθώριο για σύγκλιση με το μέσο όρο των Περιφερειών σύμφωνα με τις επιδόσεις της σε επιλεγμένες μεταβλητές που αφορούν στο επιχειρηματικό οικοσύστημα και την ανταγωνιστικότητα. Ενδεικτικά, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη μείωση της απασχόλησης την περίοδο 2017-2019, ενώ ο αριθμός των επιχειρήσεων την ίδια περίοδο αυξήθηκε μόνο οριακά.
Στην κατάταξη των Περιφερειών κατά φθίνουσα σειρά με βάση το Δείκτη Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΔΠΑ), η Περιφέρεια Πελοποννήσου καταλαμβάνει την έκτη θέση.
Προσδόκιμο επιβίωσης πληθυσμού
Η Περιφέρεια Πελοποννήσου εμφανίζει περιθώριο για σύγκλιση με το μέσο όρο των Περιφερειών σε τομείς του χρηματοπιστωτικού συστήματος, όπως καταγράφονται μέσα από επιλεγμένες μεταβλητές για την πρόσβαση στο τραπεζικό σύστημα, τις καταθέσεις και τη χρηματοδότηση του επιχειρηματικού τομέα. Ενδεικτικά, στην Πελοπόννησο το 2022 εμφανίζονται ο δεύτερος χαμηλότερος λόγος επιχειρηματικών δανείων προς ΑΕΠ και ο τρίτος χαμηλότερος λόγος καταθέσεων προς ΑΕΠ ανάμεσα στις Περιφέρειες της χώρας.
Αναφορικά με την αγορά εργασίας, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου συγκεντρώνεται το 5,3% (κατά μέσο όρο την περίοδο 2001-2022) της απασχόλησης της χώρας. Επιπλέον, η Πελοπόννησος παρουσιάζει το χαμηλότερο μέσο ποσοστό στη μισθωτή απασχόληση, το υψηλότερο στους αυτοαπασχολούμενους και το τρίτο υψηλότερο στους βοηθούς στην οικογενειακή επιχείρηση στη χώρα την περίοδο 1999-2022. Το ποσοστό ανεργίας την περίοδο 2008-2013 αυξήθηκε κατά 15 π.μ. και διαμορφώθηκε το 2013 κάτω από το εθνικό ποσοστό. Το 2022 περιορίστηκε κατά 9,4 π.μ., σε οριακά υψηλότερα επίπεδα από το εθνικό ποσοστό. Η συγκεκριμένη Περιφέρεια καταγράφει το χαμηλότερο μέσο ποσοστό ανεργίας την περίοδο 1999-2022 στα άτομα με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Επίσης, καταγράφει το δεύτερο χαμηλότερο στα άτομα με μέσο επίπεδο εκπαίδευσης και στα άτομα με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης.
Στον τομέα της κοινωνικής ένταξης και της πρόσβασης σε κοινωνικές υπηρεσίες, η Περιφέρεια Πελοποννήσου εμφανίζει μεικτές επιδόσεις. Αναφορικά με το κατά κεφαλήν διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών και το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας, η Περιφέρεια βρίσκεται περίπου στο μέσο της κατάταξης των περιφερειών. Μεγαλύτερα περιθώρια σύγκλισης διαπιστώνονται στους δείκτες υλικής στέρησης και κοινωνικού αποκλεισμού. Ως προς το δείκτη εισοδηματικής ανισότητας και το χάσμα απασχόλησης των φύλων, η Πελοπόννησος σημειώνει επιδόσεις οριακά χαμηλότερες από τον εθνικό μέσο όρο. Το προσδόκιμο επιβίωσης του πληθυσμού της είναι σχετικά υψηλό, όπως όμως είναι και το ποσοστό βρεφικής θνησιμότητας.
Αναφορικά με τη δυναμικότητα του συνολικού υγειονομικού συστήματος, όπως αποτυπώνεται στις διαθέσιμες κλίνες νοσηλείας και τους ιατρούς συγκριτικά με τον πληθυσμό της εκάστοτε Περιφέρειας, η Πελοπόννησος βρίσκεται στη δεύτερη χαμηλότερη και στην πέμπτη χαμηλότερη θέση της κατάταξης αντίστοιχα.
Στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, τέλος, καταγράφεται και το πέμπτο υψηλότερο ποσοστό αυτοαναφερόμενων μη εξυπηρετούμενων ιατρικών αναγκών ανάμεσα στις Περιφέρειες της χώρας.
Αναφορικά με επιλεγμένους κλάδους στον τομέα του πολιτισμού, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου καταγράφονται σύμφωνα με στοιχεία του 2018 ποσοστά χρήσεων γης για πολιτιστικές δραστηριότητες και δραστηριότητες αναψυχής, αλλά και επισκεψιμότητας σε 138 μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, κοντά στον εθνικό μέσο όρο. Αντίθετα, σημειώνονται ποσοστά απασχόλησης σε χώρους πολιτισμού αρκετά χαμηλότερα από εθνικό τον μέσο όρο.
Ως προς τον τομέα του τουρισμού, η Περιφέρεια καταγράφει υψηλές τουριστικές ροές, με τις αφίξεις και τις διανυκτερεύσεις από τουρίστες της ημεδαπής να σημειώνονται υψηλότερες από εκείνες τουριστών της αλλοδαπής.
Στον τομέα του περιβάλλοντος και των διαθέσιμων επιλεγμένων δεικτών σε περιφερειακό επίπεδο, η Πελοπόννησος διαθέτει αρκετά μεγάλο αριθμό μονάδων διαχείρισης αποβλήτων, αλλά και μονάδων ανακύκλωσης και ανάκτησης συγκριτικά και με τον πληθυσμό της.
Ως προς τις χρήσεις γης δεν παρατηρούνται εν γένει σημαντικές αποκλίσεις από τον εθνικό μέσο όρο – πλην του ποσοστού χρήσεων γης για δίκτυα, το οποίο είναι ιδιαίτερα χαμηλό συγκριτικά με τις υπόλοιπες Περιφέρειες.
Της Βίκυς Βετουλάκη
