Για την ιστορία της πόλης: Βασίλης Ι. Μανιάτης
Οι παλιοί Καλαματιανοί θυμούνται αυτή την απλή προσωπικότητα που πέρασε από τον τόπο μας. Ερασιτέχνης ερευνητής της ιστορίας και της προέλευσης της Καλαμάτας. Συγγραφέας και επιμελητής του Μουσείου Καλαμάτας. Γεννήθηκε στη Σαϊδόνα της Μάνης το 1903 και εκεί τελείωσε το τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο.
Έμαθε την τέχνη του τσαγκάρη και από τότε εργάστηκε σε πολλά τσαγκαράδικα της Καλαμάτας. Παράλληλα, όμως, είχε το μικρόβιο της έρευνας και το 1952 άρχισε τις έρευνες για τον εντοπισμό της αρχαίας πόλης των Φαρών, της σημερινής Καλαμάτας.
Είχε κολλήσει σαν «βδέλλα» στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και ήταν «πανταχού παρών» σε κάθε αρχαιολογική ανασκαφή του τόπου.
Το 1952 βρήκε στο Μοναστήρι των Καλογραιών αρχαίους τάφους της Κλασικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής Εποχής, με αρχαιολογικά κτερίσματα, τα οποία παρέδωσε στο Μουσείο του Συλλόγου Γραμμάτων, και έτσι ανέλαβε υπηρεσία στο εκεί Μουσείο, που στεγάζεται το Αρχοντικό Κυριακού.
Συνεχίζοντας τις αρχαιολογικές έρευνες, το 1960 βρίσκει στην Πλατεία Μητροπολιτικού Ναού της Υπαπαντής τάφους και αρχαίο κτήριο, μαζί βέβαια με τον τότε έφορο αρχαιοτήτων Νίκο Γιαλούρη. Επίσης, κτήριο μήκους 80 μ. και πλάτους 22 μ., το οποίο συμπερασματικά ανήκε στην Κλασική Εποχή, 450 π.Χ.
Όμως, δεν έχει εξακριβωθεί εάν πρόκειται για Αγορά ή Ασκληπιείο.
Πολλές υπήρξαν οι έρευνές του, οι οποίες χάρις στο πάθος που τον διέκρινε και με τα λίγα γράμματα που γνώριζε, βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό την Αρχαιολογική μας Υπηρεσία.
Η ανταμοιβή του για τις υπηρεσίες του αυτές ήταν ο διορισμός του στην Υπηρεσία Αρχαιοτήτων από το γενικό έφορο Ελλάδος, Γιάννη Παπαδημητρίου, μέχρι το έτος 1967.
Ο μπαρμπα – Γιάννης Ταβουλαρέας υπήρξε μια αξιόλογη μορφή του τόπου μας. Ένας απλός και αφανής ερευνητής της προέλευσης της πόλης μας. Ο γράφων το παρόν, στη μνήμη του δίνει στη δημοσιότητα αποσπάσματα από το προσωπικό του ημερολόγιο:
Ο ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ
ΑΠΟ το 1952 άρχισα να κάνω αρχαιολογικές έρευνες γύρω στο Κάστρο της Καλαμάτας για την ανεύρεση καταλείπων της αρχαίας πόλεως Φαρών. Πρώτη έρευνα έκανα στο μοναστήρι των καλογραιών και ευρήκα εκεί τρεις αρχαίους τάφους. Ο ένας ήταν της Ελληνιστικής περιόδου και οι δύο άλλοι της Ρωμαϊκής περιόδου, με τα ευρήματα των τάφων αυτών επλουτίσθη το Μουσείον της πόλεως και συνάμα άλλαξε και η ιστορία με την πόλη των Φαρών.
Κατά τη θεμελίωση της ιερατικής σχολής, εκεί βρήκα τάφο της Ρωμαϊκής περιόδου έχων κτερίσματα, εννέα πήλινα αγγεία και λύχνους εντός στάμνας τοποθετημένα, και αυτά παραδόθηκαν στο Μουσείον.
Κατά την κατεδάφισιν της οικίας Αλεξάκη δια την διαπλάτυνσιν της πλατείας Υπαπαντής εις το μέρος όπου έχει στηθεί ο ανδριάντας του Χρυσοστόμου Δασκαλάκη και η προτομή του Μελετίου Σακελλαρόπουλου ευρήκα εκεί μια συστάδα είδος σφηκοφωλιάς πιθοειδείς αποθήκας Ρωμαϊκής περιόδου λαξευμένας εντός του εδάφους.
Κατά τα γενόμενα έργα αναμορφώσεως της πλατείας Υπαπαντής ενετόπισα ένα μεγάλο κτίσμα το οποίον ανέσκαψε ο αρχαιολόγος κ. Νικ. Γιαλούρης και διεπιστώθη ότι το ανευρεθέν κτήριον ανήκεν στην κλασσικήν εποχήν 450 προ Χριστού και θα ήτο ένα από τα δύο κτήρια που θα είδεν ο περιηγητής Παυσανίας στις Φαραίς από τα ανευρεθέντα τεμάχια των πήλινων αγγείων της κλασσικής εποχής.
Και συμπέρασμα είναι ότι κατά την κλασσικήν εποχήν η πόλις Φαραί έκειτο εδώ στη σημερινή Καλαμάτα έχων ως Ακρόπολην το σημερινόν Κάστρο. Κατά γενομένας εργασίας κατασκευής φυτωρίων εντός του Κάστρου ευρήκα μιαν κυβοστήλην αναφερομένη εις τον αυτοκράτορα.
Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ
Κατά την ανακατασκευή της πλατείας Υπαπαντής το έτος 1960 – 61, παρακολούθησα τας εκτελουμένας εργασίας δια να συνάγω ιστορικά και αρχαιολογικά συμπεράσματα. Και πράγματι εκεί επισήμανα αρχαίο κτίσμα των αρχαίων Φαρών μέρος του οποίου ανεσκάφη από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και απεδείχθη ότι ήτο κτήριον του 450 π.Χ. και προφανώς ένα από εκείνα όπου είδεν ο Παυσανίας στας Φαράς.
Συνεχιζομένων των εργασιών αξιοποιήσεως της πλατείας Υπαπαντής στο μέρος όπου ευρίσκετο ο μαρμάρινος Σταυρός με την επιγραφή «Η ΠΛΑΞ ΑΥΤΗ ΕΝΘΥΜΙΖΕΙ ΙΕΡΟΝ ΚΑΙ ΑΔΥΤΟΝ». Τότε ο Σταυρός βρισκόταν σε άλλο μέρος και επειδή βρισκόταν μπροστά στην σκάλα και εάν έμενε εκεί θα εμπόδιζε τους διαβάτας και θα ήτο και αντιαισθητικόν. Απεφασίσθη από τον μηχανικόν και τον εργολάβον του έργου της αναμορφώσεως της Πλατείας η μετακίνηση του Σταυρού ανατολικώτερα κατά 4 μέτρα εις το μέρος όπου ευρίσκεται σήμερα.
Όταν ετελείωσεν η μεταφορά του Σταυρού ερεύνησα το έδαφος το ευρισκόμενο κάτωθι του Σταυρού και δεν ανεύρον κτίσμα αγίας τραπέζης ως αναφέρει η επιγραφή του Σταυρού, αλλά ακριβώς κάτωθεν του σταυρού ευρίσκετο ένας σκελετός νεανίου απλός ενταφιασμένος εντός του χώματος δίχως να δείχνη ίχνη ότι ήτο εντός φερέτρου ή να υπάρχουν γύρω του πέτρες ώστε να δείχνει ότι ήταν τάφος κτιστός αλλά μόνο ότι ήτο εντός του χώματος απλά, κατά το χριστιανικόν σύστημα ενταφιάσεως.
Κατά την ανασκαφική εργασία που πραγματοποίησα γύρω από τη θέση του Σταυρού δεν βρήκα τείχος εκκλησιαδίου ως ελέγετο ότι ήτο εκεί, αλλά μόνον κατά τέσσερα μέτρα νοτιώτερα από το μέρος του σημερινού Σταυρού.
Η ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΜΟΥΡΛΟΓΙΑΝΝΗ
Στο βόρειο μέρος της Καλαμάτας, κοντά στο Κάστρο είναι ένας γήλοφος, το άνω μέρος του οποίου είναι επίπεδο κυκλικό, διαμέτρου ως εξήντα μέτρα και λέγεται ο λόφος αυτός Τούρλα.
Εκεί στην πλαγιά του, λίγο πιο κάτω από την κορυφή, είναι ένα μικρό σπήλαιον, δυόμισι μέτρων, σκαμμένο από χέρι ανθρώπου τεχνικά στο αργιλόχωμα και στο τέρμα έχει δύο αχιβάδες. Στα παληότερα χρόνια εκεί σύχναζαν χαρτοπαίκτες, χασισοπότες και παιδεραστές και το σπηλάκι αυτό είχε βγάλει κακό όνομα… Γι’ αυτό αν καμιά φορά μαθητές του κοντινού Πρώτου Γυμνασίου το έσκαζαν από την τάξη, οι καθηγητές τούς τιμωρούσαν αυστηρά, επειδή είχαν πάει κατά την σπηλιά του Μουρλογιάννη, όπως την έλεγαν, για να παίζουν.
Είτανε εκλογές του 1952 και όλα τα μαγαζιά λόγω των εκλογών είτανε κλειστά και τα χωράφια ελεύθερα, αποφάσισα να κάνω έναν περίπατο κατά τις Τούρλες και να ειδώ και την σπηλιά του Μουρλογιάννη. Όταν έφθασα εκεί και είδα τη σπηλιά πως δεν είτανε φυσική αλλά τεχνική και καθώς περιτριγύριζα εκεί στα κτήματα βρήκα έναν που είχε εκεί κοντά χωράφι και τον ρώτησα σχετικά με το κτήμα που έχει τη σπηλιά και αυτός μου είπε ότι παληότερα το κτήμα της σπηλιάς ήταν του Μπενάκη και έμενε εκεί μέσα στη σπηλιά ο ψυχογιός του Μπενάκη που τον έλεγαν Μουρλογιάννη και από τότε πήρε το σπηλιάκι αυτό την ονομασία του.
Επειδή είδα ότι η κατασκευή της σπηλιάς δεν είναι θεϊκόν δημιούργημα αλλά είναι κατασκευασμένη από χέρι ανθρώπου με σχέδιον, μου φάνηκε περίεργη.
Ασχολούμενος αργότερα με αρχαιολογικές μελέτες και έρευνες διάβασα για τους θαλαμοειδείς τάφους της αρχαίας περιόδου που οι περιγραφές έμοιαζαν με τη σπηλιά του Μουρλογιάννη. Ξαναπήγα εκεί και την παρατήρησα επισταμένως και συνάμα έκανα έρευνα γύρω εκεί και βρήκα πήλινα τεμάχια από αγγεία της Μυκηναϊκής περιόδου και το ανέφερα στους αρχαιολόγους. Και οι αρχαιολόγοι, Έλληνες και ξένοι πήγαν εκεί και διαπίστωσαν ότι του Μουρλογιάννη η Σπηλιά είναι Μυκηναϊκός θαλαμοειδής τάφος.
ΝΕΔΩΝ, ΚΟΤΡΩΝΙ, ΔΕΝΔΡΑΚΙΑ
Από χιλιάδες χρόνια ο ξεροπόταμος Νέδων κατεβάζει τα νερά του από τις πλαγιές των βουνών του Ταϋγέτου στη θάλασσα της Καλαμάτας.
Το ποτάμι αυτό, κατηφορίζοντας την κακοτράχαλη χαράδρα, τα ορμητικά νερά του όταν έφταναν στο επίπεδο μέρος της Καλαμάτας, κτυπούσαν στα πρανή του Κάστρου και τα κατέτρωγαν δημιουργώντας μεγάλες καταπτώσεις χωμάτων, στο δυτικό μέρος του.
Άλλοτε πάλι τα νερά του ποταμιού έφταναν προς τα Καλύβια, κατέτρωγαν και κει την πλαγιά του Αγίου Κωνσταντίνου και κατηφόριζαν προς τις Γουλιμίδες των Ακοβίτικων. Κάποτε όμως από το Κάστρο ξεκόπηκε ένα μεγάλο «κοτρώνι» κι έπεσε στην κοίτη του Νέδοντα και από τότε τα νερά του ποταμιού κτυπούσαν στο μεγάλο αυτό κοτρώνι, που λόγω του όγκου του έμενε αμετακίνητο κι έτσι τα νερά αλλάξανε κατεύθυνση και γλύτωσε το Κάστρο από την καταστροφή.
Οι παληότεροι Καλαματιανοί θυμούνται το κοτρώνι, γιατί εκεί, προ πενήντα χρόνων, έκαναν τον περίπατό τους, στα περίφημα δενδράκια και ως τον πλάτανο του Κουτίβα με το εξοχικό του κέντρο. Τώρα το Κοτρώνι δεν φαίνεται, το σκέπασαν τα μπάζα από τα μπάζα των έργων που έγιναν στον Νέδοντα.
Ο δρόμος τότε προς τα δεντράκια είτανε χορταριασμένος χωματόδρομος. Την εποχή εκείνη ένας νεοφερμένος Αμερικάνος δημιούργησε έναν κινηματογράφο που τον ονόμασε «Αμερικανικόν», που εργαζόταν και φωτίζονταν με υγρές μπαταρίες, γιατί δεν είχε φτάσει μέχρις εκεί το ηλεκτρικό ρεύμα.
Τώρα πια όλα εκεί έχουν αλλάξει. Η ζωή τραβά το δρόμο της. Τα δεντράκια έγιναν μεγάλα πλατάνια. Ο χωματόδρομος έγινε ασφαλτοστρωμένη λεωφόρος – 3ης Μεραρχίας ή Αλαγονίας. Στο χώρο αυτό έχει δημιουργηθεί μια γειτονιά με πολλά σπίτια. Ένας κίνδυνος όμως υπάρχει πάνω απ’ αυτά. Είναι το μεγάλο κοτρώνι στην πλαγιά του Κάστρου που κάποτε μπορεί να ξεκοπεί και να δημιουργήσει θύματα και ζημιές.
ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΤΙΜΙΟΒΑΣ
Τίμιοβα λέγεται ο καπνός στη σλάβικη γλώσσα. Είτε ο καπνός που βγαίνει από τη φωτιά είτε από την εξάτμιση της υγρασίας της γης. Κοντά στο μοναστήρι της Παναγίας στη Γιάννιτσα είναι μια τρύπα που βγάζει καπνό και ζεστό αέρα.
Στη Γιάννιτσα κατά την Βυζαντινή εποχή διωγμένοι από τα μέρη της Κωνσταντινουπόλεως κατοίκησαν έως τρεις χιλιάδες Σλάβοι. Από τον μεγάλο αυτό αριθμό των κατοίκων συνάγεται εκ της ιστορίας που αναφέρω ότι εξακόσιοι Σλάβοι από την Γιάννιτσα, μυστικά μια νύχτα κατέβηκαν στην Καλαμάτα και περικύκλωσαν το Κάστρο, το κατέλαβαν και απελευθέρωσαν τους εκεί φυλακισμένους Σλάβους.
Οι Σλάβοι στην περιοχή αυτή του σημερινού μοναστηριού παρατήρησαν την τρύπα που έβγαζε τον καπνό.
Ο καπνός σλάβικα ονομάζεται Τίμιοβα και παρέμεινε εκεί το τοπονύμιον Τίμιοβα όπου χτίστηκε και το μοναστήρι της Παναγίας και πήρε το όνομα Τίμιοβα.
Τίμιοβα λέγεται ο καπνός και όχι τα κρεμμυδάκια των κρόκων που υπάρχουν εκεί, τον Σεπτέμβριο με τα πρωτοβρόχια βγάζουν τα κίτρινα κρινάκια τους, όπως υποστήριξε ο σοφός Ακαδημαϊκός δάσκαλος της Ιστορίας.
